Amodioa

Agosti Chaho

        Jinko guztietan, amodioa da munduko poetek oro gehien kantatu dutena; baditu kantariak hala Groenlandiatarretan nola Kafreetan. Ipar Poloko eremu goietan soberaniazko hotzari horren laburra den uda darraikio, hegaztiak datozelarik eta zonbait egunen buru, zonbait orenen buru lili distirantenak sortzen direlarik lurrean, ber gisan sortzen dira sentimendurik eztienak gizakiaren bihotzean. Iduri luke ezen, eremu urrun horietan, hegoaldekoon begietan elur eta izotz eternalekoa den lurralde horretan, Saharako basamortuan bezain bero egiten duela noiztenka.

        Miarritzeko marinel zahar bati zor diogu geografikoa baino poetikoagoa den oharmen hau; zeren maitasuna —zioen gizon honek zentzu itxura poxi batez— Jinkoak sortu naturaren lege handietarik bat baitugu. Maitasunik ez bagenu, ez ginateke nehoiz ezkonduko, eta mundua manerarik deitoragarrienean eta tristeenean litzateke finituko.

        Hain segur; baina amodioak beste deusi alderatzen ahal ez zaion zoriontasuna ematen badu ere, badauka damu-atsekaberik: bere Philis-ek atertu gabe eskatzen zizkion belarritako, lepoko urrezko eta gona ederrak erosi ahal izateko diruaren eskuratzearren aitaren ardiak saldu zituen artzain zuberotarra dugu lekuko. Sakrifizio honen saritzat, artzaintsa burumehea desleialtasunik beltzenaren ogendun zen bihurtu. Ez ote zuen erran zaharrak aitzindu? Hartzen duen emaztea, saldua da; eskatzen duen emaztea, galdua da.

        Artzaina dolu zen ardi galdu honetaz, gizakiaren bihotza ahula da; baina ez zen gutiago dolutzen saldu ardiez. Ataka gaitza! Nola esplikatu aita koleratuari artaldearen laburtzea? Horrela egiten dio galde bere buruari, aholkuak ematen dizkioten mendiko hiru ikazkinekin eleka. Hire ardiak? Otsoak klikatu ditik! Badator mandazain bat: laugarren jakilea. Nolaz ez du aitak sinetsiko halako kaltea heldu zaiola artaldeari, horren lekukotza errespetagarriak ukatuz! Mandazaina hasten da koplaka: otsoak ikusi ditu, baita zenbatu ere, bost ziren! bere mandoaren hedeen eta buruaren gainean zin egiten duela. —Ah urkakumeok! egiten du oihu aitak, Molière-ren Géronte bat bilakaturik: ikusten dut ados jarriak zaretela gezur beraren esateko. Morala:

                Primaberan sortzen da

                Lili eijerrik

                Arrosa gorri eta

                Briolina freskorik:

                Ehun andere

                Banutu ere

                Hurak bezain xarmantik,

                Sekula ez nezake

                Nik eman dirurik!

        Koplakariak ez du nehoiz paradarik huts egiten atakarik larrienean jarria den neskatxa koplatzeko. Agnès-ek bazituen kurruskamenduak, eta beldur zen kolera ote zeukan.

                Aita, ekharrazu niri barbera,

                Ene sabelian zerbait badela.

        Heldu da medikua, eta dio, Fakultateak irakatsia, bederatzi hilabete betetakoan dela libratuko segurik. Bere nahigabea kazeta guztietan kontatua eta antzoki guztietan kantatua lukeen andereño frantses baten zigorra du bardintzen kantu satirikoak, probintziaren itzulia eginik, ahoz aho, hamabost egunean.

        Kantu hauetarik gutiz gehienak ohargarriak dira molde espirituala gatik eta kaustikotasun irrigarriena gatik; lehen ahapalditik, entzuleak ezagutzen du koplakariak tipus-tapastean sortu dituela, eta zonbaitetan mirestekoa izaten da artistikoki trenkatu bertsoa, musikaren doinuak narbarmen paratua.

                Malur bat heltu zaiku Basaburian,

                Egiaz mintzatzeko Santagrazian.

                Prima eijer bat hartzak isuki Musenpes aldian,

                Untsa irus izan duzu jan eztianian.

        Hemen hasten da munduaren kabutik jinaraziko den medikuaren istorioa, ausiki lanjeros horri ez dakion gangrina lot; ondotik hartzaren istorioa: haragiala biziatu baita, ihiztariek hiltzeko perila duke.

        Galanteriaren salaketa amodiozko bekatua bere ministerioak eragotzia duen pertsonaia santuren bati zuzendua bada, koplakaria alegiaz mintzo da, eta artzaintzatik hartu konparazionez da baliatzen.

                Gure artzain galtza beltza

                Ardiak nola duatza?

                Txesta-erazi nahi ukhen derezu

                Zure galzarpako gatza;

                Zutaz besterik behar dizie

                Haiek bere ahatzartza.

        Koplakariak, batzuetan, ez dugu esanen laidoztatzen dituenik, baizik kantatu, zelebratu egiten dituela apez gazte baten eta bere gobernantaren arteko amodioak, etxe oneko apez baten menturez vaudeville bat egiten duen hamazazpigarren mendeko kantugile frantsesa iduri.

                Xarmagarri zira, eder eta gazte,

                Ene bihotzak ez du zu baizik maite,

                Beste zunbat bezala balinbanintz libre,

                Zurekin juntatziaz dudarik ez nuke.

                Nulaz mintzo zira, jauna, gisa hortan niri,

                Zeren zure arropari ezpaita komeni,

                Zure ganik enpatsu gerta banindadi,

                Adios, behar nuke erran herriari.

        Heldu zen heldu beharra: Pette jindakoan, koplakaria, edo hobeki, limurtzailea, haren zamariari mintzo zaio:

                Petheren zamaria, erradak egia,

                Norat ereman dukan ene gelaria

        Hor aipatzen denak ahantzi behar ez genituzkeen usantza poetikoen hatsa du, Euskaldunen sen handia eta izate positiboa baitu erakusten. Apeza beti apez, baina gizon ere bada, menditarrak dioen bezala. Kantugilerik minkorrenak ez du erlisionea nehoiz urratzen, bere ministroetarik bati alegeraki egozten ahal zaion amodiozko bekatua gatik: ahultasun humano horren zigortzeko... satira bat.

        Bizkaiko Foruak debekatu egiten zien apezei gelaririk edo barragana-rik ukaitea. Frantziako Nafarroaren antzinako garai ederretan, alabaren bat zeukanak aski agerian zuen hazten eta etxe oneko premu batekin ezkontzen, dotea emanik. Katoliko izatearen zurruntasun eta penitentzietan ere gizakiaren betebehar eta duintasunaren sentimendua errespetatzea esaten zioten honi gure arbasoek, gizaki basati baina deabrua bezain positibo haiek.

        Itzul gaitezen gure kantuetara.

                Ni balin banintz koplari

                Naizen bezala dantzari!

                (...)

                Beltxarana naizela zuk omen diozu,

                Ez naiz xuri-gorria egia diozu.

                Xuriak xuri dira, ni naiz beltxarana

                Ongi kontentik dago ni behar nuiana.

                Muthil bat nuzu propia,

                Eta harekin so eztia,

                Eztakururik gabia,

                Mintzazale pollita,

                Khortegiten usatia,

                Neskatila ederrek,

                Egiten daute karesa,

                Eta gero onduan

                Gibeletikan trufa

                Hori da ene malurra.

        Xarmangarriak dira bertsook. Euskal Parnasoak bat-bateko vaudeville-an hartzen du bere loria. Amodioa jainko hilezkorra da, beti berri, beti bera, ber gisan inarrosten ditu bihotzak oro, mintzaje bardina du herri guztien poesian. Baina, Europan, poetak oro letradunak ditugu, ikasiak; eredu handiak irakurtu dituzte, lanaren poderioz perfekzionatu dira koplagintzan; herriak, zinezko herriak, ez du nehoiz erakusten ahalmen literariorik ez poesiarako talentu mendrenik; edo, kantuak egiten baldin baditu, arruntak izaten dira, ahalkegarriak, ihikistagarriak zozokeriaz eta zabarkeriaz.

        Trubadurrak letradunak ziren, musika ikasiak ziren eta anitz hizkuntzatan zekiten izkiriatzen. Frantziako Midi osoan, irakurtzen eta izkiriatzen ez dakienak ez du nehoiz kanturik egiten. Ken iezazkiezue Biarnotarrei Despourrins-en eta Xavier Navarrot-en kantuak, ez da batto ere geratuko hamazazpigarren mendeko burgesen batek sortua ez denik. Nafarrek bi errege kantugile dituzte, Thibaut de Champagne et François Phébus; baina errege hauen rimek baino haboro balio dute ibarretako basa-koplakarien inprobisazioneek.

        Euskaldunaren zibilizazioa bere mintzairan dago osorik, nazioaren espirituan berean dauka bere genio poetikoa: mendiko koplakariak ez du inprobisatzen ez bada poeta aitonseme gisa, gostu, espiritu eta dotorezia handiz zonbaitetan, baina beti ere tribialtasunik gabe, nobleziaz, bere burua ezinago errespetatzen duen eta errespetatua, mirestua izateko eskubidea duen basa-poeta bezala.

        Euskaldunen herrian, amodiozko deklarazio eta aitorpenak, poesian, munduko beste herrietan bezala dira egiten:

                Eri nuzu bihotzez erraiten dauzut bi hitzez,

                Sukhar malinak harturik nago zu gal detzadan beldurrez,

                Othoi, othoi, kuntsola nezazu hil ez nadin dolorez.

                Mihian dutzun elhe ederrak bihotzian bazintu,

                Menturaz zure maithatzia erresoli niokezu,

                Bainan gero desplazerrik eman gogo baduzu,

                Othoizten zaitut hemen berian lurrez estal nezazu!

                                Fidel izatia,

                                Gaiza nekia

                                Orai dela duzu berria!...

        Eta tra la la!

                Maithatu zaitut eta ez naiz ganbiatuko,

                Bihotzian sarthu zerazkit eternitate guziko.

                                Eternitate guziko!

                Eternitate guztiko: besterik ez. Berma hor.

                                Amuriorik badudala

                                Etzaizia uduri?

                                Zure gatik igaran niro

                                Itsasua igeri!

                Amudioa zer dan jakin nai dubenak

                Emen paratzen diot pintura bat ona:

                Lenago joko dute zeru goia, lurra,

                Eta eroriko da norteko izarra,

                Itzaldu deneko daukadan sugarra!

        Horra hor Larcher jaunak dioenez Europako emazterik ederrenak diren Euskal Emazteei espainiar koplakariak kantatzea guztiz haizu duen amodiozko oihu eta aitorpena.

        L'Itinéraire-ko irakurtzailesa guztiak oro antzeko aitorpenak entzunak izanen baitira —bertsotan ez bada, prosa onean— finitutzat emanen dugu deklarazioneen kontua. Emazteek nasaiki dituzten edertasun hazpegiek, eta poeta guztiek ber gisan pintatzen dituztenek, ezin agortuzko sujeta osatzen dute, zeinean L'Itinéraire-k ez lukeen galdu nahi koplakarien gibeletik abiatuz. Lagun dezagun Euskaldun gaztea bere anderegaiaren bisitatzera doala gauaren gerizan, amodiozko solasen orena da, gaueko bat kantatzen du xarmagarriaren leihopean.

                Xarmagarria,

                Lo ziradia,

                Eztitarzunez bethia?

                Lo bazirade

                Iratzar zite!

                Etziradia

                Loz ase?

        Neska gazteak leihoa zabaltzen du poliki; baina ez dio beti lehen kantariari ematen arrapostu; eta, anitzetan, ez dio ihardesten ez bada despeditzeko.

                Erradazu bai al'ez enia zirenez,

                Bestela banua oihan batetara

                        Nigarrez hurtzera.

                Juan nahi bazira nigarrez hurtzera,

                Arren, zuaza, oihan batetara.

                Etzitzala jin, haboro nigana

                Bestela gogua doluturen zaizu

                        Amorus gaxua.

        Hemen, neska gazteak, ezinegonez, mehatxu du egiten; trufa, are poetikoago. Genero honetako eredu gisa ematen dizuegu kantu ttipi hau. Amurusak ez du bakarrik azaldu nahi; erresinula hartzen du ararteko.

                Txori erresinola, hots emak eneki,

                Maitiaren borthala biak algarreki,

                Gero deklara izok botz ezti bateki,

                Haren adiskide bat badela zureki.

                Heltu ginenian maitiaren borthala,

                Horak hasi zeizkun txanpaz berhala,

                Ni ere juan nintzan bertan gordatzera,

                Erresinola igain haritz batetara.

                Nur edo zer da maitiak leihoti.

                Etxondorik eztizut, pharka izadazu.

                Egarri gaixto batek heben gabiltzazu.

                Uthurri zunbat othoi erakats azadazu.

                Egarri izanagatik ezta mirakuilu,

                Igaran egunian beroxko egin du,

                Uthurri hunik heben batere eztuzu,

                Zuk galthatzen duzuna gure behar dugu.

        Horra kantu osoa; baina detaileen xalotasun grazios hau, forma poetikoen doitasun hau, koplakariaren arte miresgarri horren katxeta dugu. Andderea ez da beti horren krudela:

                Nik baneki amudioz mintzatzen,

                Nola baitakit bihotzez maitatzen,

        Hala esaten du maitale apal eta hautuak:

                Zeu ikusi bagarik

                Daukadan eguna

                Gaua dala uste dot

                Ain daukat iluna.

        Anderegaia ez da haboro leihoan; gelako atea erdireki du, Euskaldunek antzinatik daukaten pribilegioa gatik. Baina ez da etxekoak zertan iratzarri, ahapetik mintzo zaio maitaleari:

                Ebil zite emeki!

                Mintza zite eztiki!

                Gaurkotto huntan nahi deizut

                Ixilka bortha ideki,

                Mintzatzeko zureki.

        Gaurkotto elearen tt biko bustia: gaurko, gaur gaueko; ko akabantza, diminutibo pinpirinaz panpinatua, elkarrekin pasatu beharreko solasaldi labur baten ideia atseginaren aditzera emateko: Europako nehongo hizkuntzatan itzultzen ahal ez den euskal bertsoa.

        Borta irekitzeak bazuen motibo onik: L'Itinéraire-k hitz ematen die irakurtzaileei aldi honetan bederen ezkontzeko eleak zituztela.

        Baina, behin edo beste, amek, haserre eta konprenitzekoa denez jeloskor, edo zuhur, gerra gorria ematen diote argizagi xuritan egin solas orori, krimenen bat obratzeraino lerra litezke. Alta, nahiduant baten kalitate gaiztoei buruzko xehetasun bereziek edo zonbait andereñorekin hartu behar diren prekozioneek zorroztasun horretara behartzen ez baldin badituzte, gazteriaren foru eta pribilegioak errespetatzen dituzte beti zazpi euskal probintzietan. Nolako zuzenaz, izan ere, ukatuko dio amak alabari berak ezkondu aitzin gozatu zuen libertatea? Usantza xaharrak oro jarraiki eta iraunarazi behar dira: primitiboenak izaten dira, zonbait aldiz, onenak.

        Koplakarien poesian, emaztea lili duzu.

                Lili bat ikhusi dut baratze batian,

                Desiratzen benuke ene saihetsian

        Lili hori jilofreia, arrosa, zitoria, jazmina da aldian aldiko; loragintzaren aberastasun guztiek ozta itxuratzen ahal dukete Euskaldunak bere mendietan dauzkan eder-liliak, Europa osoko gozoenak. Mendiko lilia, nerabezaroaren orenak jotzen duelarik, ez da jadanik udaberriko lilia, eta udako lilia da bilakatzen, uda-lilia.

                Othoi entzun ezazu, ene uda lilia,

                Perfetzione oroz zirade kunplitia,

                Desiratzen nikezu zurekin izatia.

                Etxian dizut aita, et'aitzindaria

                Hari erran izozu, zure segretia.

                Ene uda lilia, orai huna nuzu,

                Zure ait'amekila akort heltu nuzu,

                Ene amorekatik hitz bat laxa ezazu

                Txoria atzaman gabe, kaloia egitia,

                Ezta sekulan hori untsa agertzia,

                Enthelega ezazu zuk ihizlaria,

                Auherretan duzula hedatu saria.

        Espero dezagun Uda-Liliak amore emanen duela: L'Itinéraire-k ez dauka astirik eztei-esteka honen askatzeko. Hainbeste lili dira mundu honetan, lilizaina berantesten laketzen direnak! Hau bezalako ehun bolumen ez dira aski pentzeko lili guztien kantua biltzeko. Adio liliak.

        Artzainen eta marinel mutirien herriak usu dauzka begiak zerurat, eta ez ditu izarrak miretsi gabe uzten ahal bere poesian. Neska polit oro da bere ezkongaiaren izarra koplakarien poesian.

                Izarrik ederrena zeluko ekhia,

                Lurreko anderetan, oi ene maitia,

                Zelian ere eztu hark bere parerik.

                Etzait uduri badela

                mundian ederrik

                ene maitia zu baizik,

                Ez zelian izarrik,

                maitia, zure parerik.

                Ene izar ederra, nun othe zirade,

                Nula bizi behar dut, zu ikhusi gabe

                Agur izar berria, begi ederren jabia...

                        Mintzo zira ederki,

                        Bai eta ere oneski;

                        Bena nahi nuke jakin

                        Zure ganik berhexiki,

                        Noiz izan nizan zuretzat,

                        Izar edo eguzki.

        Neska gaztearen ironia honen aitzinean, amurusak kalkulu astronomiko bat egin behar du. Malerusa, suzko adatsa duen adarrizar iragaile baten gibeletik dabilela esaten ahal zaion hura! Baina neska gaztearen bihotzaren jabe baldin bada, gurasoen oposizioneak berak ez du ikaratuko; hodeirik gabeko zeruan ekiak gorputz argituen ondoan sortzen duen itzal arinaren parekoa du, eta iluna iduri badu ere kontrastea egiteko baizik ez da.

                Ekhia denean, zoinen eder itzala!

        Xarmangarri baten inguruan errondan dabilena bere bazka irentsi nahi lukeen lehoiaz itxuratzea poesia zeltikoaren genioan dagoen alegia da, herri krudel bati kantatzen dion koplakariaren pentsamendua: euskal poesiak bestelako inspirazioak ditu. Nahikundearen sukarrean, lurraren inguruan gau eta egun itzulika dabilela iduri duen ekiaren antzekoa da poeta, amurusa, argitu eta berotu egiten baitu bere izpiez: egiazki orientala da ideia honen atrebentzia eta xalotasuna, eta herri eder batean besterik sortzen ahal ez zena koplakari primitibo baten espirituan.

                Goizetan eder dizu

                Ekhiak leinhuru,

                Mundi' argitzen dizu

                Unguru unguru:

                Ni ere zur' onduan

                Hala nabilazu:

                Eia maite naizunez

                Othoi erradazu!

        Irakurtzaileek ez dute gogotik galdu Frantziako Euskaldunek arrantzako eta ihizeko zuzena ukan zutela beren herri libroan 1789 arte; erresumaren beste probintzia orotan nobleziaren eta aristokraziaren pribilegioa zena. Suzko armak sortu zireino, Euskaldunek aztorearekin egin ohi zuten ihizea beren ibarretan. Saia, arranoa, belatxa, belatxinga, ihizeko hegazti guztiak bilakatzen dira, naturaltasun osoan, koplakariaren kantuan, urzo zuriari, urzapalari, tortoilo zinkurintiari bizia barkatzen ez dion pirata izigarria, kortsari hegalduna den amodioaren iduri. Limurtzailea beti da edo aztapar urratzaileak dituen mirua, edo sareak hedatzen, kaiola prestatzen duen ihiztaria, Piriniotako xoririk politenak bildu eta kantarazteko.

                Belatxa bezain arina banintz juaiteko airian,

                Urzoño hura arrapa niro zelian edo lurrian,

                Edo bestela sar ninteke haren urzotegian.

                Aspaldiko denboretan gaiaz eta bethi,

                Ihizen nabilazu xori eder bati,

                Azkenean hatzaman dit, oi bena tristeki,

                Lumarik ederrena beitzaio erori.

                Urzo baten arropan besti ahal banendi,

                Ardura ardura jin nintake, xarmagarria zure gana ni

                Ihurk ere ezpelakike nun nabilan ez zer ari.

                Urzo kolore xuri gorri bat banuien saren barnian,

                Ene sariak urzorik gabe miratu nituienian,

                Harritu nintzen juan othe zenez lumarik gabe airian.

        Gisa horretako konparazioneek in-folioko bolumen oso bat behar lukete, eta guk orrialde bat besterik ez diegu ematen ahal. Urzoa, tortoiloa beti dira, ez generorik ez sexurik ezagutzen ez duen gramatikan, neska gazte xarmanta. Eskola honetako koplarik politenak, zaharrenak ditugu, eta, esan beharra dago, laburrenak.

                Gazte niz et'eijerkara,

                Bai et'erria goihara,

                Kuntent, irus, alagera,

                Deusek ez egiten phena,

                Ororekin adiskide,

                Engajamenturik gabe.

                Erresinula khantari,

                Khantatzen dizu eijerki,

                Salduetan behatu niz

                Haren botz eztiari,

                Jaikirik ene oheti,

                Khanberako leihoti.

        Ondikotz! Erresinula hau, neska gaztearen bihotzean kantari zegoen amodioa zen; esparberari eskapi egiteko manera kausitu zuen, eta falku handiak zuen harrapatu. Orai (hiru mendetik honat) tristeki kantatzen dizu, nigar egiten dizu tendreki.

        Munduko poesiek oro eta pastoralek oro dituzte beren tortoilo xangrinatuak eta beren oihanak; euskal Parnasoak ere baditu bereak.

                Uso tortoila samurra

                presta dak hire negarra,

                ikus dadin ene pena

                bihotzean zein den barna.

        Badugu oraino amurusa galdu duen neska gaztearen balada, eta koplakariak urzo-tortoilo zinkurintiarekin alderatzen duena, lau bertsotan. Euskaldunen nortasunaren izate positiboa ageri da harzara inprobisazio hunkigarri honetan. Bigarren bertsotik aitzina, eta, gizon zuhur eta buruduna, alaba alargundu berriari bigarren senarra bilduko ziola hitz ematen zion La Fontaine-ren aita iduri, koplakari zirikazaleak kontsolatzaile bat aipatzen dio etsimenduaren ezkongaiari. Baina horrelakorik esaten badu, hain segur, borogatzeko eta bere arrapostuaren ukaiteko besterik ez da: badaki galdu berri duen amurusa inoiz senartu ez zuenez, kontsolaezina izanen dela. Halakoetan ez du bere buruaz beste egiten, hiltzera uzten du. L'Itinéraire sinetsia da anitz Euskal emazte hil dela maite zuten senargaia galdu izanaren xangrinaz; plazer du hori sinestez, nahiz eta euskal lurraldeetan suizidio bakar bat ere ikusi ez den amodio doluz, sei mila urtez geroztik.

        Herri honetako neska-mutil gazteei egiten ahal zaien goresmenik ederrena da.

Biarritz entre les Pyrénées et l'Océan (1855)

liburuko XLIX kapitulua, 175-194.