Susa-ko liburuak

Trujillo diktadorea eta Hemingway

1947 / Kuba

Habanan 1947ko abuztuaren 6an Kubako Defentsa ministroak lau pilotu eta euren aparailuak harrapatu dituztela jakinarazi du. Denak ei dira «Santo Domingora joan asmo duen iraultzaile espedizioko kideak». Handik aste bira Trujillo presidente hautatu berriak Kubako Gobernuari salaketa jarri dio «espedizioaren prestakuntza eragotzi eta atxiloketak egin ditzan».

Hortxe hasten da Ernest Hemingwayren bizitzako atal ilunenetakoa. Inork horretan argitasunik egin ahal izan balu, agian Jesus Galindezek egin ahal izango zukeen. Izan ere, 1947ko abuztu hartan Galindez, idazle eta abokatu bikaina ez ezik ekintza gizona eta Zerbitzuek Ciudad Trujillon izan duten gizona ere badena, New Yorken bizi da, 1946ko maiatzean Dominikar Errepublika utzi duenez geroztik. Galindezek New Yorken dituen zereginen artean Dominikar Errepublikako erbesteratuen artean FBIrentzako informazioa biltzea dago. Bide batez bere tesia izango den "Trujilloren aroa" horretarako materialak ere biltzen ditu.

Dominikar Errepublikan 1947an egin ziren hauteskundeak Galindezek bere liburuan gogor eta zorrotz kritikatu zituen. Partidu bi ziren, itxura batean lehian, baina de facto biak Trujillo diktadorearen mende eta zerbitzura. Beraz, Galindezek zerbait esan zezakeen Kubatik Dominikar Errepublikara joatekoa ei den espedizio horretaz.

Haatik, Galindezek baditu beste ardura eta kezka batzuk, hain zuzen ere Hemingwayk etxean "erizain" izan dituen baskoek dituzten ardura eta kezken oso antzekoak. Urte horretako maiatzean 30eko porrotaren ostean Diktadurari egin zaion lehen greba nagusia izan da. Horren arrakastari Nazio Batuen Erakundean etekina atera guran dabiltza New Yorkeko Ordezkaritzan. Airean ekaitzak usaintzen dira.

Ekaitza horien ikaraz edo, Kubako Gobernuak, buru duen Grauren eraginez eta ordura arteko jarrera errotik aldatuz, Rafael Leonidas Trujilloren gogoa betetzeko prest ageri da. Kubako itsasertzean Dominikar Errepublikara joatekoa den espedizioaren prestakuntza lanak eragotzi egingo dituzte. Eta gauzak horretan direlarik Ernest Hemingway espedizioari loturik agertuko da.

Roberto Herrera medikuaren anaia Jose Luisek jakin duenez, Kuban espedizioari loturikoak atxilotzen hastekoak dira. Balizko atxilotu horien artean Ernest Hemingway ei dago, hortxe agertu baita haren sinadura duen txeke bat, matxinatuei laguntzeko emana edo. Presaz ibiliz gero arratsaldean New Yorkera irtengo duen hegazkina har dezakeela diotse.

Bere gauzetako batzuk bildu ostean Ernest Hemingway hegazkina hartzeko garaiz iritsi da. Bitartean Mary, Patrick, Gregory eta Pauline Finca Vigían geratu dira, idazleak konplotean zerikusirik ote duen jakin ezinik. Konplotak azkenean huts egin bazuen ere, Dominikar Errepublikako Gobernuak Kuba, Venezuela eta Guatemala salatu zituen Nazioarteko Auzitegian, 1947ko urriaren 17an jakinarazi zenarekin bat.

Ordurako Ernest Hemingway Idahon dago, Edengo baratza izeneko eleberrian lan egiteko asmoz. Hortxe du lanari ekiteko aukera, ze Finca Vigían geratu izan balitz, gaitz.

Idazleak hegazkina hartu duen arratsalde berean —hau dena Herrera Sotolongoren arabera— Correa tenientea, arma luzeak dakartzan soldadu-multzo baten buru eginik, Finca Vigíara agertu da. Maryk etxetik atera nahi dituela keinu egin eta horra Correa bere 45eko pistolaz bihotzera apuntatzen. Egoera ez da erraza. Correa tenientea ez da edonor.

Correa tenientea 1936-39 gerran Errepublikaren alde borrokatu zen baina —hau ere Herrera Sotolongoren arabera— iraultzaile itxuraren azpian atrakatzailea zebilen ezkutaturik, eta horrexen ospea hartu zuen. Handik itzulita, 40 eta 50etako urteetan Habanan politikagintzan bidea eginez ibili zen, halako suertez non Batistaren kontrako matxinadaren ostean heriotza eman zioten. Bada, huraxe zen Maryk han aurrean zeukan alea. Orduan emakumeak zer esango-eta haurdun dagoela, eta Ameriketako Estatu Batuetako Armadako kapitain gradua duela.

Egia esan, eta Maryk berak kontatuko zuen moduan, ataka gaitz hartatik aterako zuen pertsona Pako Garai da.

Maryk idatzi zuenez, halako batean denen buru egiten zuen ofizialak polizia-etxera joan behar duela diotso. Eta badoaz. Polizia-etxera iritsita, emakumeari telefono dei bat egiteko aukera duela diotse. Eta jakina, Estatu Batuen Habanako Enbaxada-Etxera deitzen du. Telefonoaren beste aldean funtzionario nagitu batek hartzen du. Maryk handik ateratzeko eskatzen dio, eta besteak, berandu dela erantzunda, eskegi egin du. Zorionez hantxe du Rene.

Renek ondo ezagutzen ditu Kubako bizimoduaren azpijokoak eta lurpeko erretenak. Pako Garairi deitzeko aholku egiten dio.

Pako Garairi buruz Mary Welshek How it Was liburuan kontatzen duena labur-laburra da. «Emigrazioko zerbaitetan lan egiten zuen —dio— eta Kubako Gobernuko funtzionario ugari ezagutzen zuen». Gizonari buruz itxuraz gutxi jakinda ere, harexeri deitu dio. Eta hark ataka gaitzetik atera. Horretarako nahikoa izan du Pako Garaik telefonoz polizia-etxeko buruarekin hitz egitea. Horren ostean aske utzi dute Mary.

Bitartean Poliziak berarekin atxiki ditu Finca Vigían topatu dituen ehiza-armak. Hemingwayren kutunak dira! Eta berriro ere Pako Garai da horien berreskuratzen laguntzen duena.

Arma haiek Idahora ehiza denboraldian eroatekoak ziren. Eta haraxe joan ziren. 1947ko haren hondarretan Mary haraxe abiatu zen, Pauline, Patrick eta Gregoryrekin batera, Eskerrak Emateko Eguna Kalifornian eman ostean.

Bitartean, Habanako Diario de la Marina-k —erbesteko Euzkadi'ko Jaurlaritzaren txosten sekretuan esaten denez egunkari hori Falange Españolaren ideien ildokoa zen— akusazio larria plazaratu zuen.

Diario hark zioenez, iraultzaileek Ciudad Trujillo airez bonbardatzeko plana egina zuten, ustezko plan horien arabera hegazkinetan pilotu, amerikar eta kanadar beteranoak zirelarik izatekoak. Hori horrela, pilotuak Kuban izanak omen ziren, non-eta Hemingwayren etxean. Hemingwayk berak, zioen albisteak, iraultzaileen eledunarena egin zuen, pilotuei jaten eta edaten eman zien eta txekeak ematearen ardura ere ba ei zuen. Azkenik, balizko pilotu haiek euren etxeetara itzuli ziren «agindu zitzaizkien diru-kopuruak eman ez zitzaizkielako».

Azkenean Trujilloren kontrako espedizioarena iraganeko kontu zaharra izatera igaro zen, Hemingway Kubara itzuli ahal izango zen, eta txeke haiei buruzko dena zurrumurru, susmo eta esamesen munduan lotu zen. Ernestek txeke haiek banatu behar baldin bazituen, eta ez dakigu benetan hala egin zuen ala dena asmakeria zen, zeren modura egiten ote zuen, horra argitu barik dagoena. Bere poltsikotik aterea zen dirua, ala bera ez zen besterik "soldaduen soldata banatzen zuen bitartekaria" baino? Auskalo.

Urtea, 1947ko urte gorabeheratsua, amaitzekotan zen. Mary Sun Valleyra iritsi zen, Gabonak bertan ematera. Laster agertu ziren Juan Duñabeitia Sinsky eta Roberto Herrera hara. Ernest Hemingway guztiz esker oneko zegoen Patrick semearen gaixotasunean haiek egin zuten lanarekiko.

Abenduaren 24an hantxe iritsi zen Lillian Ross kazetaria. Brooklingo toreatzaile Sidney Franklini buruzko erreportajea idatzi nahi du. Ernest Hemingway tauromakian adituak Heriotza arratsaldean liburuan hari buruzko lerro batzuk idatziak zituen, toreatzaile amerikarra edozein toreatzaile espainol baino hobea zela esanez. Hornikaria ere zen txarra, Sidney hura. Gerra Zibilaren denboretan bera arduratzen zen Hemingwayren errekaduak egiteaz, idazkari lanak betetzeaz eta, ia-ia, luparra izateaz.

Giro horretan, zirikada eta eztenkaden artean, Ernest Hemingwayk Lillian Rossi aholku egin gura dio, hari lana agintzen zion The New Yorker aldizkarirako erretratu-gai liratekeen pertsonaien zerrenda osatzen lagunduz. Zerrenda horretan Leonidas Trujillo sartu zuen.

Horrelaxe amaitu zen bere bihotzaren aldetik minez eta saminez betea izan zen urte hura, munduan era halako minak eta saminak eragin zituena. Idazleak ontziaren lemari eutsi egin ziola esan liteke. Batik bat alboan izan zituenei esker eutsi ere. Emazte biei esker, baina baita Duñabeitia Sinsky eta Herreraren modukoei esker ere. Azken batean ontzian nabigatzen idazlea bakarrik ez zegoelako.