Rocamoragatik izan ez balitz...

Esan dugu lehen ere: Pedro Rocamora Director General de Propaganda izan zen 1945etik 1951ra bitartean, eta Zarautzen igaro ohi zituen udako oporrak. Gizon honi esker atera ahal izan ziren euskarazko hainbat liburu. Horien artean: Diccionario vasco castellano, Bera eta Lopez Mendizabalena; Arantzazu, Salbatore Mitxelenarena; eta Nikolas Ormaetxea Orixe-ren Euskaldunak.

        Rocamoraren eskuhartzerik gabe ez dut uste nik liburu horiek baimena lor zezaketenik. Zergatik diodan hori?

        Ordura arteko liburuak herri kulturakoak edo erlijiosoak ziren. Hats handiagokoak dira hauek, eta ez edukiagatik eta ez esanguragatik frankismoak urte hauetan onar ezin zitzakeenak, nire ustetan.

Arantzazu poemako sinbolismoa ezin zitekeen izan zentsuraren gustuko. Eta Mitxelenak berak poemaren bigarren entrega ere zentsurapean atera ondoren, hirugarrena, Bizi nai, kanpoan aterako du, aurretiaz jakinda ez ziotela hemen onartuko.

        Bera-Mendizabalen Hiztegia ez da kabitzen zentsuraren ate estuan. Jose Artetxek kontatua du tropa frankistek erre egin zituztela Donostiako kaleetan euskal hiztegiak. Hiztegiek, hain zuzen ere, euskararen garapena lortu nahi dute, eta frankismoak ez. Frankismoak, altuenean ere, euskararen «bizitza begetatiboa» ametitzen du, heriotza berezkoa bezain segurua. Gainera, urte bete lehenago (1947), Antonio Maria Labaienen Escenas papeleras liburua erretiratu egin zuten Isaac Lopez Mendizabalen aipu bat agertzen delako bertan. Eta zer dela-eta orain, handik urtebetera, autore gisa onartu Isaac Lopez Mendizabal?

        Orixeren Euskaldunak poema-liburua ordukoan bakarrik pasa zen zentsuratik erreparorik gabe. 1972an, Auñamendi editorialak atera zuenean, ez zuen argitaratzeko baiezkorik jaso: «isiltasun administratiboa» jaso zuen. Argitalpenean zentsurak ez zuela konprometitu nahi, alegia. Are okerrago: 1976an, liburu beraren berrargitarapenari erreparoak jarri zizkion zentsoreak. Zazpi pasartetan «sentido nacionalista» azpimarratu zuen.