AURKEZPEN GISARA

        Noizko Miranderen lan osoak?... Zergatik editorial batek Miranderen lanak — denak ez badira ere, bai gutienez hoberenak— bildu eta liburu bat edo bitan argitaratzeko kargua ez du hartzen?

        Honelaxe mintzo zen Armendaritz Anaitasuna aldizkarian (1973-II-28) eta honen hitzek kilikaturik edo, saiatu dira geroztik zenbait ikerle Miranderen obra plazaratzen. Hala Txomin Peillen, haren adiskide handiak, Idazlan Hautatuak aurkeztu zizkigun (1976), geroxeago Txema Larreak Poemak eta Lan Kritikoak (1984-85), Xabier Olarrak Ene Jainko-eidol... ere edizio pollit batean (1984), eta neronek Ipuin izugarriak (1984) prestatu eta argitaratu nituen.

        Edizio hauek, izan dituen itzulpenek Eduardo Gil Bera (1991) eta Felipe Juaristiren (1992) eskutik, hala nola Jose Azurmendik (1978, 1989) eta Luis Mari Mujikak (1984), besteen artean (ikus xehetasun gehiagorako bibliografia) eskeini dizkioten saio mardulek adierazten digute ez duela Paristar euskal idazleak gaurkotasunik galdu, eta zio ezberdinengatik (moralaren hertsia, zentsura, etabar) bere garaian merezi zuen adinako arreta ez bazitzaion eskeini, gaur egun egoera aldatuxe delarik, zor zaion lekua euskal literaturan lortu bide duela.

        Hala eta guztiz ere, ez dut inongo zalantzarik esatean ez duela oraindik Mirandek — euskal ikerleen hutsa ote?—, beharko lukeen edizio zehatz eta seriorik izan. Beraz, gaur hemen kaleratzen ditugun Gutunak, bere Obra Osoa-ren bidean eta ulertze ahaleginean urrats xume bezala ulertu beharko lirateke.

        Gutun hauek ez dira, jakina, Zizeron eta Marko Aurelio latindarrak, Erasmok, Garcilasok eta Gebarak Errenazimenduko gizonen artean, bai hitz lauz eta bai bertso moldetan bereziki idatzi zituzten literatur lanen modukoak; halere, nere uste apalez, badute bere xumetasunean garrantzirik gerraondoko euskal giroa ezagutzeko eta horregatik dakartzagu hona. Egunotan XVII. mendeko zenbait euskal gutunen enkante zaratatsuak euskara Europako kontzertuan entzunarazten duenean, ez dago gaizki gertuagoko batzuek eta oraindik bizi ditugun arazoak maisu moduan ukitzen dituztenak agerraraz ditzagun.

        Peillenek oroitarazi digu Eskutitz Aurrea-n ezagutzen dugun lehena, Karlos III.a Noblearen idazkariak 1415. urtean idatzi gutuna dela, zeinek Johane Garazikoez ihardun ondoren zure guzia Machin de Çalba, bezala izenpetzen zuen. Geroztik, ez dira ahanzteko, noski, Beñat Detxeparek bere eta Clement Marot poeta frantsesaren babesle izan zen Erregeren abokatu Bernard Leheteri zuzendua; Joannes Leizarraga Beraskoitzekoak Joanna Albrete Nafarroako Erreginari egina; Betri de Axularrek Bertrand de Etchaus, Tursko Artzipizpikuari zuzendua; Apez lapurtar bati euskal poetika argituz Arnaud Oihenartek burutua, edota aitzina eta geroagoko beste hainbat eta hainbat.

        Bildumatxo honetan, ordea, zerbait berriagorik dakarkizuet. Alegia, esker onean izendatu ditudan zenbaiten laguntzaren bitartez hirurehun eta berrogeita hamar eskutitz nereganatu ahal izan ditudanetarik, Mirandek askoz ere gehiago idatzi zituen arren, entresaka egin ondoren 275 hautatu.

        Adibidez, Jose Maria Satrustegik plazaratu zituen Norbert Tauerri zuzenduetarik (Egan, 1984) bat bakarrik jaso dugu mostra moduan, eta laister irakur ahal izango dugun (Fontes Linguae Vasconum, 1996) Koldo Mitxelenari igorritakoetarik beste bat. Ez ditut gaika, ez arima egoera, ez pertsonen arabera sailkatu, kronologikoki baizik.

        Dena den, uste dut aski (?) direla ezagutzeko sakonxeago gure idazlea, zein hamaika adiskide hauexei zuzendu zitzaien: Jean Lousteau, Txomin Peillen, Robert Peillen, Andima Ibiñagabeitia, Jokin Zaitegi, Norbert Tauer, Alfontso Irigoien, Koldo Mitxelena, Jon Etxaide, Andolin Eguzkitza eta Xabier Kintana. Gehienak, eta batik bat Berrogeita Hamarreko hamarteko lehen urtekoak irakasle ez ezik, adiskide kuttun-kuttuna izan zuen Andimari. Honenak Miranderi beste baterako uzten ditut.

        Politika, Filosofia, Erlijioa, Euskal Kultura, Euskal Literatura eta Euskara ditu beste zenbait gaiekin batera (bidaiak, lan arazoak, familia gora-beherak, sexo harremanak...) eskutitzgai, eta ohartu gaitezke gutun benetan hunkigarri hauen bitartez zenbaitek eman diguten irudia ez zela hain zuzena, eta ez daitekeela inolaz ere idazle handi honen sakona eta aberatsa klitxe hertsi eta errezegiekin muga: faszista, paganoa, igarle desterratua, kristautasunaren lehenengo kritikoa euskaraz, indargintza predikatu duen lehena...

        Ezen Lousteau-ri esaten badio Ni ere kristotarra naiz —bai eta demokrata ere. Baina izena baino nahiago dut izana (erraiten ohi den bezala) (1948), Zaitegiri beste honakoa idatziko dio: Bainan, zer nahi duzu, ez naiz khristarra ez izpirituz ez bihotzez, eta ezin idatz dezaket khristar araura (1954).

        Eta Ibiñagabeitiari hitz hauekin zuzentzen bazaio:

        Damu dut, ez bai´naiz Judua jaio; oriek beintzat gai izan dira beren Endarentzat gudukatzeko. Bear genuke, laster, «terrorist» igikun bat eraldu —galiztar, katalandar, breiztar, flamendar, frystar eta beste minoritatekin batean— eta aundi-maundi zenbait garbitu, laterri aundi guzietan (1951).

        Urte gutxi batzuek geroago, iritzia guztiz aldaturik, Zaitegiri beste honako hau izkiribatuko dio:

        Ergelkeria izan da Euskaldunei indarraren Berri Hona aldarrikatzea, Eliza Amaren aurkha joaitea seme desleial antzo, gure herritar bihotz samurrekoak Germaniako basatien bizi-kontzeptuetara eraman nahi izaitea. Ergelkeria hoien bekhatuak damutzen nau txit —mea maxima culpa— eta ez dut gehiago egin nahi (1956).

        Noski, ez dira xehetasunak falta, batez ere, Ibiñagabeitia eta Zaitegiri eskeinitako gutunetan, eta argi ikus dezakegu Nietzscheren jarraitzaile sutsua den Mirandek pentsakera sakon eta filosofia orokor bat bazeukala, ongi frogatu duenez Joxe Azurmedik aztertzean (1989)  jatorrizko hizkuntzan irakurtzen zituen Weimarren hildako filosofo alemanarekin batera Schopenhauerren eta Spenglerren eragina. Bidenabar aipatu nahi dut ediren dudala Nietzscheren itzulpentxo bat, galdutzat ematen zena, Also Sprach Zarathustra-tik hartu lehen ataleko «Emakumetxo zâr ta gazteetaz» izeneko kapitulutxoa, beste zenbait lantxo argitaragabekin batera. Dena den gaur egun itzulpen osoa badaukagu, hiztegiaz ez ezik joskera moldeez ezberdin samarra adibidearen arabera Miranderena zitzatekeenarekin konparatuz. Hots, Honela mintzatu zen Zaratustra, Xabier Mendiguren Bereziarturi esker irakur dezakegu egun (1992), menderditik mende bukaerara euskal esparruan neurri batean bederen gauzak aldatu diren seinale nabarmena.

Mortuan oihuz dagienaren mintzoa izan da nerea, dio gutun batean Mirandek mingotstasun garratzez eta etsipen doinuz, baina, halere ez zaio irkaitzik, umorerik faltako, agurtzen dituenean adiskideak edota zenbait erakundetaz mintzo zaigunean: Agur eta iru laurden, Gora Zuberoa Hazkatuta!... Euskal Urdezkaritzaz, Erreputablikaz, edo Etsai-minetaz...

        Peillenekin batera sortu Igela Euskaldun heterodoxoen errebista dugu adierazgarri, zein Harakiri frantses aldizkaria eredutzat hartu eta hasieran Katastrophe bezala bataiatzekotan izan ziren. Hemen Erasmo, Jarry, Wilde, Curros Enríquez hartu zituzten idazle eredugarri gisara.

        Aipatu idazle eta obrei arreta pittin bat eta begiradatxoa ematen badio irakurleak ikusiko du zein zabal eta hedadura haundikoa zen Miranderen irakur mundua, era guztietako idazleak aurki baititzake bertan: filosofoak, poetak, eleberrigileak, hizkuntzalariak... grekarrak, alemandarrak, italianoak, frantsesak, ingelesak, keltiarrak, euskaldunak... Eta beraiengana hurbilduz gero, zehazki obra bati buruz, edo idazle bati buruz dioena irakurtzeko, ohartuko gara eta miresmenez konturatuko zein sakonkiro ezagutzen zituen oro, hizkuntzalariak, eleberrigileak, poetak, filosofoak... eta zein nolako begi eta irizpide zorrotzez epaitzen zituen denen lanak.

        Nere partetik, ez dut luzatu nahi luzesko doan aitzin-solas hau, irakurleak Miranderen aleman, frantses, ingeles, italiano, gaztelania, latina eta hebraierazko hitz, esamolde eta esaldiz txertaturiko euskal prosa paregabeaz goza dezan nahi baitut, baina gauzatxo pare bat nahi nuke adierazi aitzinetik.

        Lehena, edizio hau prestatzerakoan ahalik eta zehazkien jasotzen saiatu garela, gutunen eskuzkribuak batzuetan irakurzailak gertatu arren, eta ortografia bere-berean utzi dugula aldaketa xume batzuk bakarrik eginik, hau da, moldiztegiaren aginduz orijinalean ageri ziren r eta t tontordunak rr eta tt bilakatuz, eta <i, j, y> j bezala idatziz, egun fonema eta grafia honek duen hotsa adierazten dutenean, noski. Halaber, urte datak eta hartzailearen izena gutun buruan ematerakoan bateratu egin ditugu, hala nola errebista eta liburu tituluak letra etzanez emanik.

        Bigarrena eta azkena, Azurmendiren hitzak nereganatuz, Mirandek alderdi asko dituela, eta bakoitzak bere alderditik, bere neurrian, pusketaka-pusketaka eta zatika deskubritzen joan gaiztekeela haren aberastasun handia. Ni saiatu natzaizue, bada, biltzen orain arte argitaragabe zeuden haren gutun ene iduriko interesgarrienak, hala nola laster plazaratuko ditudan beste zenbait euskal testu, bai prosaz eta bai hitz neurtuz emanak. Uste dut horrela euskal literaturaren ortzertza zabalagotzen doakigula, ezta?

        Atseginez irakur ezazula, beraz, berriro diotsut, euskal hertsikeriak, fatuek edo eta jainkoek tamalez goizegi antzutu, itzaldu eta luma hautsarazi zuten poeta handi honen gutunok.

Patri Urkizu