Reina Sofia

Hormigoizko blokez egindako eraikin grisa, komisaria handi bat izan zitekeena, fatxadan ez balitu beirazko bi dorre handi, non igogailu banak egiten duen gora eta behera optimismo moduko bat adierazten duen abiadan; bozkario horretaz kutsaturik diruditen bisitariak igogailuan urrunera begira, hiriaren zeruertza bilatu nahiko balute bezala. Beirazko bi dorreen artean, horman itsatsirik, oihal luze zabala, letra ohargarriz: Jessica Stockholder, Ibon Aranberri, Hans-Peter Feldmann, Antoni Miralda, Val del Omar.

      Ez du izen bakar bat ere ezagutzen, baina ez zaio sobera axola, egiazki ez die ia erreparatu ere egin, begiak mugikorrean baititu kakotuta. Eskaileraren ertzean eserita, parez pare du Lucia, hura ere egokiera berean, ia simetrikoki, hura ere pantailatxoari adi, puskaz azkarrago mugitzen duela atzamarra.

      Berak ez zion oztoporik jarri Madrilera ikastera joan behar zuela esan zionean. Kontsultatu ere ez zion egin, hori ere hala da. “Master bat egitea erabaki dut” edo “Madrilera noa ikastera, master bat”, ez da oroitzen zehazki nola izan zen. Bere erantzunaz ere ez, baina “ondo”, “ados”, “aja” edo gisakoren bat izango zen, edo are buruarekin baiezko imintzio diskretu bat. Poztu ere egiten zen pixka bat, nahiz eta nekez aitortzen ahal zuen ahots goran. Lasaiago ibiliko zen, liberatuta. Ez batari ez besteari bururatu zitzaion lana utz zezakeenik Luciarekin Madrilera joateko. Eszedentzia edo lan-baimen edo halakoren baten aukerarik ez zuen, oraindik denbora gutxiegi pasatu baitzen liburutegiko plaza atera zuenetik. Hala, luze gabe sinetsaraziko zion bere buruari ondo etorriko zitzaiela “distantzia pixka bat” edo, bestela, kontuari hoztasun maila handiago batez begiratuz, harremanari etorriko zitzaiola ondo distantzia pixka bat. Distantzia gehiago, edo handiagoa, edo dena delakoa, pentsatuko zuen. Harremanari. Bai, gogoratzen da orduan esan ziola Rosalind Krauss zela irakasleetako bat, entzuteko menturarik izango ez zukeen izena, baldin eta aurretik Luciari aditu izan ez balio. “El inconsciente óptico, Rosalind E. Krauss, a ze liburua”. Luciak ingelesezko liburuen gaztelerazko izenburuak esateko joera du, sarritan, irakurri bertsio originalean irakurtzen baditu ere. Detaile bat, pentsatzen du berak, nekez bururatzen ahal zaio-eta liburuen tituluak ingelesez esatea baino gauza pedanteagorik.

      Geroago jakingo zuenez, Kraussek eskola bakarra emango zien kurtso osoan, master class bat, baina graduondokoaren afixa guztietan azaltzen zen letra larriz. Beste irakasle batzuk ere ageri ziren; letra pixka bat txikiagoaz Jacques Ranciere, eta gero, letra tamaina txikiago berarekin, beste guztiak: Valeriano Bozal, Gerard Vilar, Anna Maria Guasch, Yves Michaud... Museoko zuzendariak, Manuel Borja-Villelek, emango omen zuen eskolaren bat halaber.

      — Abizen horrekin, ez da iturgina edo mekanikaria izango.

      — Isil zaitez, baboa.

      — Bueno, modara ere dedikatu zitekeen.

      Sare sozialetan jarriko zuela gela bila zebilela, ea zerbait prezio onean aurkitzen zuen. Berak Madrilen ez zuela inor ezagutzen, baina doktorego programan ezagutu zuen ikaskide idiota samar bat, Beñat, han ibilia zela ikasten, eta galdetuko ziola ea zerbait bazekien.

      — Bale baina nire adinean ez nago estudiante pisu baterako.

      — Bistan da.

      Astebete baino gutxiagoren buruan, hiru aukera ailegatu zitzaizkion, bik ez zioten graziarik egin; bataren argazkiek ez zuten ezer onik iradokitzen —argazkiaren egileari buruz ere ez—, eta bestea sei lagun bizi ziren pisua zen, aise jende gehiegi Luciak nahi zuenerako. “Pisukide bat edo bi, ez gehiago”. Mallabiko Sorgiñe izeneko profil ezezagun batetik, ordea, itxura oneko aukera bat jaso zuen. Horreur, pentsatu zuen berak profila ikusi zuenean. Mendi tontor ugaritan ateratako argazkiak Euskal presoak etxera! banderolarekin; proklama politikoak zituzten irudi kutreak; bertso zatiak eta poemak; hau kuxidadea.

      Mutil holandar bat eta Salamancako neska bat bizi ziren pisuan; Almagron kokatua, kanpoaldetik etxe zatar samarra zen baina barrutik berritua, eta argazkiek erakusten zutena egia izatera, dena txukun eta gustuz jarria, Europa iparraldeko erara. Neska erizaina omen eta urtebetez Afrikara joatekoa zen save the children edo medicos sin fronteras edo mundi edo caritas edo halakoren batekin. Prezio onean zegoen gainera, zeren tratuaren barnean sartzen zen etxean utziko zituela, bazter batean kaxatan sartuta, bere objektuak, baita gelan zuen apalategia ere liburuz betea. 300€ wifia barne.

      Gela hori eta agentzia bidez bilatutako besteren batzuk ikustera joateko galdegin zionean, eta baita matrikula egiteko bidaian lagunduko ote zion, otu zitzaion lehendabiziko gauza izan zen egun batzuk Donostian bakarrik egoteko parada galduko zuela, baina tira, beste erantzunik posible ez zenez, baietz noski, gustura joango zela erantzun zion, nahiz eta Luciak ondo zekien gustutik ez zuela gehiegi. Gorroto du besteren tramite eta egitasmoetan laguntzea, zerbitzari moduan ezer egitea. Umore txarreko jartzen du automatikoki, eta garai batean trenpu txarraren aitzakia erabiliko zuen esateko akaso ez zela ideia ona, “seguru diskutitzen bukatuko dugula”, eta “hobe izango duzu Madrilera zure kasa joatea”, nahi zuena egingo zuela, nahi zituen museoak bisitatu, nahi zituen erosketak egin, eta, beraz, trabarik gabe hobe ibiliko zela. “Orduan zertarako gara bikote, elkar laguntzeko ez bada”. Gogoan du nola erabili zuen argudiobide antzekoa behin, ez zehazki bidaia baten aitzakian, ezpada zer eta Luciak ospitalera froga batzuk egitera joan behar zuelako. “Gero aprobetxatu dezakezu Arbide dorreak bisitatzeko”. Isilunea. “Zu ere urduri jartzen zara medikutara joatean”.

      Azkenean, bada, diskutitu egin zuten, batez ere gela hartu ez hartu erabakia zela eta. Izan ere, hara iristerakoan jakinarazi zieten 300€ gabe 400€ balio zuela gelak. Erizaina emakume kalkulatzaile, hotz eta doilor samarra izatea egokitu zitzaien, erizainen irudi abegikor, samur eta goxoaren iruditik aski aparte. Ez zekiela nork eman zien informazio hori —Mallabiko Sorgiñek, esateko puntuan egon zen bera orduan—, baina iragarkia jarri zuen egunetik balio izan zuela 400€. Kontuan izateko erdialdetik oso hurbil zegoela, berri-berri barrutik, eta beste zenbait interesatu ere bazirela. “Prezioa negoziagarria da?” galdetzea bururatu zitzaion berari, halako erabakitasun aire batez, konpainia handietako negoziatzaileek egiten uste izaten duten moduan. Baina deblauki egin zion arrapostu erizain doilorrak: “Esto no es un bazar, chato”. Hirugarren mundura misiolari joateko asmoa zuen norbaitentzat bazarraren aipua desegokia zela pentsatu zuen, eurozentrismo ezkutu baten erakusgarri tipikoa. Hurrengo egunerako erantzuteko eskatu zien azkenean, eta baiezkoa bazen, egun batzuk itxaron beharko zituztela berak erabakia har zezan.

      — Lehen esan dizuedan moduan, jende gehiago dago interesatua.

      Beraz, casting bat zen hura; to eta no. Sumindurik irten ziren biak pisutik; bera erizainak eman zion korteagatik, Lucia, pisuarena zailago ikusten zuelako bezainbat berak bisitan izan zuen jarreragatik.

      — Betiko moduan, ezin zara normal egon. Zure arrasto partikularra utzi behar beti.

      — Hasi gara.

      — Zergatik arraio galdetu diozu prezioa negoziagarria den? Ezin didazu niri hitz egiten utzi?

      — Laguntzeagatik zen.

      — Ikusi duzu ba nola hartu duen.

      — Erizain petarda horrek nola hartzen dituen gauzak, hori ez da nire problema.

      — Ez duzu sekula onartuko hanka sartzerik.

      Sesioa prest zen, honenbestez.

      — Ikusten, esan nizun; ez zen ideia ona ni hona etortzea.

      Liskarra iritsitakoan, ezin izaten dio bere buruari eutsi, eta azal-hezur murgiltzen da behazunean barna. Urguilu kontua dela, ondo daki berak, nekez aitortuko badio ere besteri, eta beti aurkituko duen arren estakururen bat bere posizioetatik, bere murruetatik, amiñi bat ere ez mugitzeko. Eztenkada bota-ez-bota aukera izateari uzten dio, eta ahulgunea ikusten duelarik, ez du duda egiten miztoa haragian sartzeko. Aurretik inori ikusi gabekoa da, haatik, Luciaren gaitasuna horiek denak geldiarazteko, eta are itzularazteko; hondarrean, xextra horiek guztiek errabia areagotu besterik egiten ez badiote ere, eta hala, onetik bainoago gaitzetik jasotzen duen arren, erraiak airean sartzen da disputa guztietan. Luciak, maiz, paso egitearen itxurak egiten ditu, gainetik bezala begiratzen die berak botatzen dizkionei, inoiz barre ere egiten du ozarki, eta horrek, jakina, are eta gehiago erremintzen du; bestetan, ironiaz erantzuten dio, arrazoia ematen dion plantak egin, “joño, horixe bera ari nintzen pentsatzen”, “nolatan ez nintzen lehenago konturatu”, “asko eskertzen dizut bidea argitu izana”, “zer egingo nuke nik zure buru-argitasunik gabe”, eta abar. Horiek denek min egiten badiote ere, okerren daramana zuzenki erantzuten dionean da, gauzak diren bezala, Luciak uste duen bezala, alegia; balizko egia borobilak, zirrikiturik gabe, itzulinguru edo apaindurarik gabe jaulkiak: “Ez duzu sekula onartuko hanka sartzerik”.

      — Bueno, uste dut sartu egingo naizela ja.

      Lauretarako hamar minutu falta direla ohartu da. Minutu luzez lehenengo aldiz segapotoaren pantailaz harago so egin du, begiak apur bat kizkurturik.

      — Bale, ea zer moduz. Ez dakizu noiz aterako zaren, ezta?

      — Ez, ateratzen naizenean abisatuko dizut nahi baduzu.

      — Ados, ez naiz urruti ibiliko.

      Aurrean geratu zaion siluetari istant batez so egin ondoren altxatu da bera ere eta Lucia besarkatu du. Ea zelakoa den lehen inpresioa, kontatuko didazu, ea zelako ikaskideak, seguru euskaldunen bat egongo dela. Ateratzean abisatuko diola berretsiz agurtu du Luciak, eta beirazko ate handietarantz egin du. Gorago: Jessica Stockholder, Ibon Aranberri, Hans-Peter Feldmann, Antoni Miralda, Val del Omar.

Gogoan du aurreko aldi batetik Lorategi Botanikoak ez duela sarrera pasealekuan bertan, kale perpendikular batean baizik. Zehazki non, ordea, ez jakin, eta Claudio Moyano aldetik aproba egitea deliberatu du. Bi kaleen bidegurutzean aurkitu du Atochako eraikin handi gorrikara parez pare. Kupula ikusgarrian jarri du arreta, eta brast etorri zaio oroitzapena, atentatuena. Airetik grabatutako irudi haiek, Renfeko bagoiak zarrakatuak, ia borobil forma perfektua zuten zuloekin, trenak latorrizkoak bailiren. Eta gorpuzkinak, batez ere gorpuzkinak, gorputz atal odolduak. Eta gauzakinak, eraikin eraitsietako detrituak bezala. Eta are detritu gehiago, debris. Eta gizon hura esaten “aquello era el infierno”, eta hutsarte baten ondoren enfatikoki, larrituta argi-edo geratu ez zelako, “el infierno, pero literalmente: el infierno”. Zelako larridura, han eta hemen. Inoiz pentsatu izan du nola aldatu diren gauzak atentatuei dagokienez ere, zein irudi diferenteak, ia antagonikoak, esango luke, Carrero Blancoren eta Martxoaren 11koen artekoak, Espainiako bi atentatu ezagunenak, ziur aski. Eta inork esango balio, tira, heriotza guztiak direla irreparableak, baina ezin konpara litekeela ehunka lagun —inozente— hil zituen atentatu bat pertsona “bakar” baten kontrakoarekin, esango luke, baietz, baina ea zenbat atentatu egon diren Europan azken hamarkadetan gobernu bateko bigarren autoritatea garbitu dutenak, eta haren balio sinbolikoa, eta abar. Edonola ere, ezin du ekidin parez pare ipintzea Carrerorenaren ondorengo irudi haiek, fakultatean Historia Contemporánea de España ematen zuen irakaslearen ordezkoak CD batean pasatu zizkienak: kazetari betaurrekoduna, garaiko espainol anpuloso horrekin baina tonu aski arinean, lotsagaldurik kasik, eztandak eragindako zulo handi haren inguruan hizketan, mugimendu azkarrez alde batetik bestera, hondakinak salto txikiz igaroz, eta polizia-bonbero mordoa inguruan desmasia hura pixka bat atondu nahian, eta argazkilariak flash erraldoiko kamerekin; kazetari betaurrekodunak, bada, nola elkarrizketatzen dituen inguruan paratuak dauden zenbait herritar arrunt, eta nola erantzuten dioten futbol partida bat komentatuko balute bezala. Hizlariaren inguruan daudenak irribarrez, telebistan agertzen ari direlako-edo, harrituta, urdurituta, urguiluz; eta hizlari handikotea “estaba en la cama cuando escuché la explosión”, eta supituan “mire, todavía llevo el pijama puesto”, eta nola erakusten dion kamerari panazko galtzen pean daraman zetazko pijama —ingurukoak olgetan, klaro, tartean polizia bat ere bai—, eta kazetari betaurrekodunak, kargu hartu ordez, egoera tragikoak eskatzen duen solemnitatea pijama kontuekin hausteagatik, lotsaturik grabazioa moztu ordez, “un poco de respeto, señor, estamos ante un hecho muy grave” edo halako zerbait esan ordez, hori guztia egin beharrean, nola esaten duen “efectivamente, el señor lleva el pijama puesto”. Irudietan azaltzen den jendea, oro har, tristezia apurrik gabe, tragikotasunik gabe, baina ez motibo politikoengatik —esango luke—, ezpada halako egoera baten aurrean erreakzionatzeko modu ikasi gabeagatik. Gaur egundik ikusita esketx bat, parodia bat, deskuiduan biktimei irain egiteagatik kondenagarria ere bai; eta eskerrak, pentsatu du berak bere artean.

      Alderik ez Martxoaren 11ko atentatuen ondorengo irudiekin. Herri batek atentatu batzuen ondoren nola jokatu ikasi izan bailuen, ondo ikasia ordurako kamera aurrean erakutsi beharreko bisaia seriosa, sakona, transzendentala ia; ondo ikasiak gorputzaren mugimendu geldoak, pauso motel eta enfatikoak; ondo ikasiak erabili beharreko hitz lodiak, “estos asesinos no doblegarán el Estado de Derecho” eta abar. Ezin konta ahala hildakoren (mahai gainean) ondoren, herri batek antzerki obra milimetrikoki buruz ikasten duen une hori, demokrazia homologatu bihurtzearen gauzak, pentsatzen du.

      Bera, Gasteizera bidean autobusean harrapatu zuen kontuak. Berrogei urte inguruko gizonkote bat egokitu zitzaion alboan, goierritarra edo, hizkerari erreparatuz gero, eta telefonoz izan zituen konbertsazioengatik ondorioztatu zuenez, euskalgintzako hamaika erakunde, elkarte, talde eta multzoetakoren batean, edo agian bitan, zebilena. Erabiltzen zituen hitzek, “ziurtagiri”, “kudeaketa”, “ataza”, salatzen zuten haren jatorri ez ezik praktika euskaltzalea. Ondo ezaguna du pelaje horretako jendea liburutegian lanean hasi zenetik. Esango luke atetik sartu eta gai dela lehen begiratuan euskalgintzako agente bat, kide bat esan nahi baita, identifikatzeko.

      Total, Andoainera iristear zeudela, bera ondokoaren kalaka jada aski gogaikarriari entzungor, euskaltzaleak telefonoa eskegi eta “atentatua Madrilen, hildako pila bat” edo “lehergailuak jarri dituzte Madrilen trenetan, berrogei hildako gutxienez” edo gisakoren bat esan zuela, ez berari begira baizik eta aurrera, pareko besaulkiko bizkarretik harago, begiak arranpalo. Berari begiratu ez bazion ere zerbait esateko obligazioa sentitu zuen, morroiak esandakoa entzun zuen bakarra bera izan baitzen.

      — ETA?

      — Hori esaten ditek. Ezin dik izan, halere.

      Eta orduan bai, berarengana biraturik.

      — Berrogei hildako? ETAk?

      “Ez, zera”, pentsatu zuen bere baitarako, aski mikazturik. Momentu horretan gutxien nahi zuena ezezagun batekin eztabaida politiko bat edukitzea zen, eta isilik geratu zen. Ez zizkion gogorarazi nahi izan ETAk bere historian zehar, eta zer esanik ez, azkenaldian, egindako astakeria guztiak. Ez aipatzearren, zehazkiago, Hipercor —bai, muntaia poliziala, nahi duzuna—, Zaragozako kuartelarena, eta berriki Madrilen eztandarazi nahi zituzten bonbaz beteriko furgonetak. Harritu, bera behintzat, ez zuen ezerk harritzen jada. Ikusita azken urteetako deriba, dekadentzia hori, edozer sinets zezakeen, areago berak ondo ezagutzen zuen bat baino gehiago manuan egonda. Eta bestetik —eta hori bai ez zela ausartzen ahots goran esaten—, gaitz erdi, pentsatu zuen, horixe izango baitzen azkeneko estokada, kontu akigarri horren betirako amaiera, behingoz. Hori bera aipatu zion euskaltzaleak.

      — Egia bada, gureak egin dik.

      Hara, “egia bada” orain, pentsatu zuen; hain burugabea ez zen izango orduan. Gainera, gu hori nor ote zen galdetuko ziokeen beste egokiera batean suertatu izan balira: zazpi lurralde, hiru, lau, sei, edo are, historialari ustezko batek proposatu bezala, zortzi.

      — Ba bai, sekulakoa etorriko da.

      Horretaz ere kontziente baitzen, kontua ez zela inolaz ere debalde aterako.

      Errepidea gurutzatu eta maldan gora egin duelarik, berehala ohartu da ez dagoela han sarrera nagusia. Badago aldaparen hastapenean ate handi bat, baina “Acceso restringido a personal autorizado” jartzen du. Bigarren eskuko liburuak saltzen dituzten postuak bistaratu ditu gorago, eta orduan oroitu da sarrera nagusitik beste aldean daudela etxolak. Edonola den, denbora sobera duela kalkulatuz, ez du norabidea aldatu, liburuei begiratu bat ematera abiatu da.

      Beti sentitu izan du Donostian bigarren eskuko liburuak erosteko aukera falta. Erabilitako liburuen dendarik gabe —salbu eta bildumazaleentzat diren bat edo beste—, liburu bat nahi izatera, edizio berri bat erostera kondenatua zaude, kasurik onenean prezio garestiegia duena; okerrenean, jada agortua dagoena, eta argitaletxeen politika zekena dela eta, berriro argitaratzeko esperantzarik gabe. Hori gutxi balitz, Megadenden politikaz geroztik, liburuak euskoenporioaren denda koadrikulatu, denda errepikatu, denda gatzgabeetan erostea beste erremediorik ez duzu ia. Ramos ere haien atzaparretan geratu zelarik, Hontza edo Lagun dira alternatiba ia bakarra, eta bera azken honetara joaten da ia beti.

      Perez Galdosen Zumalacárregui-ren ale nahiko berri bat —90etakoa— atera du liburu anabasatik, hiru euroan dagoela ikusi eta saltzailearengana joan da. Morroi argal-luzexka, mahoizko jaka gastatuarekin; ezagun du bizarra berriki egin duela, baina hala ere, itzal markatua sortzen zaio masailaren erdialdera. Liburua hartu, azala eta kontrazala begiratu, eta irribarre egin dio.

      — Zer, iparraldekoa?

      — Gutxi gorabehera, Donostiakoa.

      — Hara, ze polita Donostia. La Concha, pintxoak…

      Grazia egin dio galderak. Galderak baino, gibelean gordetzen duen aurreiritziak, alegia, Zumalakarregirengan edo karlismoan interesa “del norte”koek baino ezin dutela izan, baita liburuaren idazlea espainiar klasiko bat, eta hegoaldekoa, izanik ere. Baina kontua da asmatu duela bukinistak, eta pentsatzen jarrita, berari ere zaila egiten zaio pentsatzea egun izenburu hori duen liburu batek Euskal Herritik kanpo interesa pizten duela. Izango al du madrildar arruntak, valentziar arruntak, cacerestar arruntak, jaendar arruntak, are, logroñoar arruntak, Zumalakarregiren, haren balentrien, berri? Ez du uste.

      Bukinista Episodio Nacional-ei buruz hitz egiten hasi zaio. Literaturaren paradoxak, dio, ikuspuntu nazionaletik lehenengoak askoz ederragoak direla, Independentzia Gerra eta beste hainbat garaipen, Hirurteko Liberala, baina literarioki hobeak azkenekoak, Espainia krisitik hondamendira joaten denean; “y así seguimos” gaineratu du irribarre eginez. Literaturak hobeki edaten duela gaitzetik zorionetik baino. Galdos bera ere ezkortasun handi batean murgildu zela XIX. mende bukaeran, eta hori aise igartzen dela hirugarren serietik aurrera. Berari, bere historialari izaera indartu nahian-edo, zalantzazkoa egiten zaio Espainiako XIX. mendearen irakurketa hori, baina ez du gogorik tipoari kontra egin eta solasaldia luzatzeko. Hala ere, bukinistak unea aprobetxatu du esateko España sin rey bat ere, azkeneko serieko lehenengoa, hortik ibiliko dela eta egoteko. Postutik irten, liburuak pilatuta dauden kaxetara hurbildu eta luze gabe atera du alea keinu nabarmen batez. Oparitu egingo diola, jada ez zaizkiola inori interesatzen eta asko sartzen zaizkiola alferrik, ilusioa egin diola oraindik halakoetan interesa duen gazte batekin topo egiteak; bi Episodio Nacional hiru euroan.

      Eskua luzatu dio bukinistak despeditu denean, sinpatia handiz —madrildar erara, koplarik gabe batere—, eta haren aurpegia hain gertu ikusi duelarik, postuan egon den minutuetan bizarra milimetroren bat hazi zaiola iruditu zaio.

      — Irakurraldi plazerezkoa izan dezazula.

      Aldapan gora egin du beraz, oraindik eguzkiaren joari ezin ixkin egin, hain dira mehar zuhaitzen itzalak. Eskuinean eraikin dotore bat, ministerioren bat edo, eta goialdeko errotondara iritsi denean zalantza egin du harantzago jarraitu eta El Pradon sartu edo ez. Azkenean, baina, museoan lasaitasunik lortuko ez duela kalkulatuta, Lorategi Botanikorantz segitu du.

      Merkea iruditu zaio sarrera, baina haatik, bere burua madarikatu du unibertsitateko karneta etxean utzi duelako. Beti gertatzen zaio gauza bera, kartera ez sobera zamatzearren, tarteka soilik baliatzen dituen txartelak (gasolindegietakoak, fidelizaziokoak eta beste zenbait) kaxatxo batean gordetzen ditu, mesanotxearen kaxoietako batean, baina beti ahazten zaio premia duenean dagokiona hartzea. Doktoregoa utzi zuenetik badira hiru urte, baina txartela gordeta jarraitzen du berdin-berdin balio diolako halakoetarako.

      Sartu eta bideko landare eta oparotasunari begia ipini gabe bilatu du bazter bakartu bat. Ez du lehenengoan topatu, dezente aldendu behar izan da sarreratik, ez duelako nahi eguzkiaren berotan estalitako bankurik, ez eta leku guztiz ospelik; ez du atsedenik hartu zuhaitz baten —ozta-ozta bereizten ditu haritza eta pagoa— hostoetatik babestutako bat aurkitu duen arte, erdia argi erdia gerizpe. Duela ez hainbeste irakurritako nobela bat lorategi horretan kokatzen zela oroitu da, baina ez da gai zehazki ze nobela zen gogoratzeko. Atxaga edo Saizarbitoria, hori seguru, salbuespen bakanetan baino ez du-eta beste euskal idazlerik irakurtzen, normalean zaputza hartzeko. Obabakoak-ez geroztik pulamentuzko ezer gutxi argitaratu dela esango luke, Hamaika Pauso eta apenas ezer gehiago.

      Eseri delarik, Zumalacárregui ireki du, ez irakurtzen hasteko asmoz, begiratu xeheago bat emateko baino. Edonola ere, ezin izan du lehen paragrafoa irakurtzen hastea ekidin. “Ufano de los triunfos de Salvatierra y Alegría, en tierra alavesa, Zumalacárregui invadió la Ribera de Navarra, donde el Ebro se bebe tres ríos: Ega, Arga y Aragón”. Zelako hasiera ederra, pentsatu du bere baitarako, ze sarrera zuzen baina aldi berean elegantea, ufano hitzarekin hasten den ezein esaldi ezinbestean den bezala, bestalde. Ufano euskaraz nola emango lukeen pentsatzen jardun du eta ez du boteprontoan hitz egokirik topatu; ziur aski, pentsatu du, nobela euskarara itzuliko balitz, hitz lauso, orokor eta gatzgabe horietako bat erabiliko zen, “zorionez” edo “zorionez hordi” edo halakoren bat. Literatura pixka bat irakurri duen edonork daki ordea ufano hortik aski urrun dela; sarritan egiten du zalantza, baina, euskal itzultzaileak literaturzaleak ote diren. Insufribleak egiten zaizkio literatura itzulpen gehienak, halako idazkera txepelez egindako testu masa gogaikarria. Aurreko urtean aproba egin zuen liburutegiko euskarazko irakurle taldera apuntatuta, baina saio gutxi batzuk baino ez zuen iraun. Oroz gain, aitortu behar du, euskal liburu eta autore gehienek eragiten zioten nagikeria zegoen; guztiak ere gutxi-asko gai eta estilo antzekoz idazten, ez originaltasunik ez talenturik. Emaitza hutsalak iruditzen zitzaizkion gehienak, oso urruti gaur egunean nazioartean egiten den literaturaren kalitatetik. Hori esatera nor ausartuko da baina? Nork irekiko du Pandorarena? Horregatik, aurten gaztelerazko taldean eman du izena, eta programatik beretik hasita, kontua diferentea da: Virginia Woolf, Javier Marias, Joseph Roth, Jean Echenoz, Juan Jose Millas... Beste maila bat.

      Hain justu ordura arte izan duten lehenengo saioko irakurketa gogorarazi dio lorategiak. Woolfen ipuinak irakurri dituzte, eta bera Los Jardines de Kew-ekin akordatu da bankuan eserita, bikote bat aurretik pasatu zaiolarik. Aski gazteak beraiek, ez dituzte hogei urte izango. Neskak, zintzo itxurako ilehoria, Canon kamera bat darama lepotik zintzilik, eta aldian-aldian geratu eta lore edo landareren bati egiten dio argazkia gertu-gertutik, objektiboak landarea kasik ukitzen duela. Gogora etorri zaizkio Woolfen deskribapen zehatzak —“polvillo dorado” du gogoan loreen polenari buruz aritzeko— eta zalantza egin du Canon moderno horiek gai ote diren loreok idazlearen moduko joritasunez atxikitzeko. Neskak argazki bakoitzari jartzen dion mimoagatik eta eskaintzen dion denboragatik, Woolfekin lehian ari dela irudi luke. Mutilak ez dio kasurik egiten, neska fotografiatzen geratzen denean sakelakoa atera eta auskalo zer begiratzeko baliatzen du tartea.

      Saioko beste kide batek esan zuen bezala, “esto no es un cuento, esto es poesía pura”. Sekula ez zukeen pentsatuko landareen deskribapenetik hainbeste gauza esan ahalko ziratekeenik; naturaren joritasun osoa ipuin bilakatuta. Amorrua ematen zion jendeak, taldekideek alegia, kontu hutsaletan jartzen zuelako arreta. Ipuinean ero bat baino gehiago azaltzen zela eta ea zenbat zuen horrek autobiografikotik, ezaguna baitzen —esan zuen isildu gabe ibili zen batek— Woolfek buru arazo (problema mental) asko izan zituela eta bukatu ere halaxe bukatu zuela, suizidatuta. Horren ondoren etorri ziren minutu luze batzuk, berari amaiezinak egin zitzaizkionak, zeinetan literatura idaztearen eta erokeriaren arteko harremanaz jardun zuten; denak etorri ziren gutxi-asko bat idazle eta artista handienak zoro hutsak zirela: Becquer, “loco, de amor, diría” zehaztu zuen agure edukatu batek; Bukowski, proposatu zuen gazte isil batek, eta “sobre todo, borracho” erantzun hitzontziak; Unamuno, “ese se hacía el loco más bien” hitzontziak berriz ere; “todos los románticos esos, Victor Hugo y esos” beste batek; “y los poetas” animatu zen andre jubilatu bat, “¿Qué me decís de los poetas? ¡esos sí que están locos de remate!”. Karkara orokorra —salbu eta hitzontziarena eta berea—. Azalpenarekin jarraitu zuen andreak, esanez bazegoela poeta bat bere portaleko azkeneko pisuan, behin El Diario Vasco-n egin zioten entrebista bat irakurri zuela, eta beti joanda bezala ibiltzen zela, bakanetan agurtzen zuela atarian elkarrekin egokitzen zirenean. “Es que los poetas suelen ser muy tímidos” poesiari esku emanez beste batek. “Este lo que es es un imbécil”.

      Literatura irakurtzearena, ez du kontu zaharra. Jakina, aspalditik irakurri izan du tarteka nobelaren bat, baina karrera hasi eta ondorengo urteetan saiakera beste libururik apenas irakurtzen zuen, areago tesiarekin bueltaka hasi zenean. Gehienek historia eta politikarekin zerikusia zuten eta azpititulu luzeak zituzten, La Restauración borbónica en la sociedad navarra en el linde del siglo XX: tradicionalismo y apertura edo El primer carlohuguismo y la cuestión de la asociación voluntaria como impulso hacia la ruptura con el Régimen (1966-1975), esaldi zorabiozkoak oro, aritzearen aritzeaz azkenerako normal-normalak iruditzen zaizkionak ikertzaileari. Bide unibertsitarioari uko egitearekin batera berreskuratu zuen nolabait literaturarekiko jaidura, eta ordutik bata bestearen segidan irakurtzen ditu gose biziz. Unaik gomendatu izan dizkio inoiz euskal literaturako nobedadeak eta beti pentsatu izan du “zelako horrorea, hori bada egungo euskal literatura onena, ederki goaz”. Europa erdialdeko literaturara jotzen du orain batez ere, eta bereziki interesatzen zaizkio Holokaustoaren bueltako nobelak; hortik kanpo gauza interesgarri gutxi dagoela esango luke, nobela entretenigarri eta fantasioso-efektistak bai ugari, baina literatura-literatura gutxi.

      Zumalacárregui-ren azalari so —margolan zahar batetik ateratako irudia, Zumalakarregi ei dena zaldi gainean irmo—, ekidinezina suertatzen zaio kalkulatzea zenbat zehaztugabetasun historiko izango dituen, sakonean pentsatzen baitu historialariak historia egitera dedikatu behar direla eta idazleak literatura egitera; irakurri izan dituen nobela historikoak, doiak ez izateaz gain, aspergarri mortalak iruditu izan zaizkio. Alabaina, hastapeneko asmoa hori ez bazen ere, lehen esaldi horrekin liluraturik-edo, irakurketan aurrera egin du bankuan eserita, eskuineko zangoa ezkerreko belaunaren gainetik pasatuta duela eta liburua eskuineko izterrean pausatuta. Bikote gaztea joana da.

Laugarren kapitulua bukatzearekin eten du irakurketa. Orrialdearen izkina tolestu du, eta altxatu egin da lorategian pasieratxoa emateko asmoz. Konturatu da ordura arte beste gauza batzuek bete diotela pentsamendua eta ez diola apenas kasurik egin inguruko aberastasunari. Ez da zehazki ikusmen arazoa, kontua da nekez dela gai kolore eta forma ugaritasun horren aurrean gauzak bereizteko, dena ikusten du gauza bat eta bakarra balitz bezala. Forma ugari eta kolore askotako zerbait bai, baina forma eta kolore masa bakarra. Noizbait aitak esandakoa etorri zaio akordura. Filosofia y Letras ikasi zuen gaztetan, baina karrera hori ikasi zuten gehienek ez bezala, bere kasa auzi filosofikoei buruz irakurtzen jarraitu zuen bizitza osoan, eta egun ere hor jarraitzen zuen berak —aitaren enkarguz— erosten zizkion liburuak irakurtzen. Bada, aitak inoiz esandakoaren arabera, pentsalariren batek demostratu omen zuen behaketa ezin dela inoiz objektiboa izan, norberak aurretik duen ezagutzak begirada ere determinatzen duelako. Aitak bere uztako adibide bat jarri zion —ordura arte ez baitzion gehiegi ulertu—. “Gogoratzen haiz nola joaten hintzen txikitan aitonaren fabrikara, ezta?”. Bai, ondo gogoan zuen fabrika hura, usain berezikoa eta beti halako gristura batean murgildua. Aitonaren grasaz betetako eskuak (barkaidak, ez diat eskua emango). “Bada pentsa mahai handi hartan izaten zituzten trokel haietan guztietan. Hik ikusten huen zerbait trokel anabasa hartan?”. Erantzuteko ez diren esaldi horietako bat zen. “Ez, ezta? Aitonak ordea trokel bakoitzaren atzean makina bat ikusten zian, makina bat eta objektuak, fabrikatuak, inoiz batean trokel hari esker sortuko zen autoa edo motorra edo bizikleta edo lanpara”. Jarraitu egin zuen semearen arrapostuari itxaron gabe. “Hik hor pieza askotarikoak baino ikusten ez hituen bitartean, aitona gai zuan trokel bakoitzeko ñabardura txikienarekin behingoan sailkapenak egiten hasteko. Hik eta nik anabasa ikusten genian, aitonak ordena”. Orain pentsatzen du gauza asko esplikatzen ahal direla, jende askoren itsukeria tematia adibidez, modu horretan. Eta bai, urtetan luzatu den gure itsukeria horrekin izango duela zerikusia. Jende andana ibiltzen dela antiojorik gabe, bista arazorik gabe, baina ez duena ikusten metro erditik harago. Eta horren kausa, hain justu, ezjakintasunean dagoela, edo informazio manipulatuan, zeinak gure herrian, bereziki kontu historikoei dagokienez, eguneroko ogia diren. Kontatzen dizute mito bat, erromatarrak ez zirela Euskal Herrian sartu eta rollo hori, eta jada ezberdin ikusten duzu inguratzen zaituena, beste kolore batez, beste eite batekin. Eta horrela denarekin. Zenbat jende ote dagoen lau ideia tentel sinetsi eta itsu-itsuan aurrera, idi-deman. Hamarkadak halaxe.

      Trokel horiekin gertatu antzera, bada, ez da oso kapaza gauza asko bereizteko landaredia zoragarri horren pean. Arrosak, eguzki-loreak, margaritak eta ezer gutxi gehiago. Parterre geometriko horiei so, esango luke bizitzan lehenengo aldiz botanikaz ez jakitea damu zaiola, ziur baita pixka bat behintzat jakitera, gozatu handiagoa hartuko lukeela orain. Zoriontsuago litzatekeela beharbada. Lipar batez bederen. Sarreran bost euroan ikusi duen lorategiko gida erostea bururatu zaio, baina jada berandu dela pentsatu du, atzera jo, gida erosi eta lorategia xehetasunez bisitatzeko. Besterik ezean, zenbait landareren aldamenean dauden karteltxoak begiratzea deliberatu du. Juglans regia. Rosmarinus officinalis. Lore-ohe borobil handi bat ikusi du aurrean, ale obalatuz osatua, azpiko aldean moreak eta goikoan, berriz, hori-laranjak. Parterrearen ertzera gerturatu da, burua neska kameradunaren antzera loreetarantz makurtuz, ea Woolfek aipatutako hauts urrekara ikusten duen, baina ez du halakorik aurkitu, petalo bilduak baino ez ditu ikusi, eta pentsatu du akaso beste lore mota batez ariko zela Woolf anderea. Ez daki ezer botanikaz, baina bere buruari galdegin dio zenbat litro ur gastatu beharko ote duten hor halako koloreak, halako ikuskizuna mantentzeko. Udaren akaberan dira, bero sapa da oraindik, baina hor ez da sikutasun arrastorik. Aspertsoreak ez direla urruti izango pentsatu du —gauza da horiek bereizteko—, eta artean makurtuta, inguruan xerka ibiltzen hastekotan izan da, baina ekin aurretik geratu da.

      Aurrera egin du eta jada lorategiaren beste puntara iritsi dela konturatu da. Gertu du ate handi bat, hura ere “Acceso restringido”-koa izango bide dena, eta handik bistaratu ditu atzera bukinisten postuak. Zumalacárregui saldu diona begiztatu du, eta berehala aldendu da atetik, hark ikus dezan gogorik ez duelako. Atea atzean utzita osteratxoa egitera joan da lorategiko beste erditik. Turista talde batekin egin du topo berriz ere barrualdera sartu denean. Rosetoi itxurako loretza baten ertzean daude geldirik, gidaren ingelesezko azalpenei adi. Loretzak rosetoi itxura izatea aski paradoxikoa dela pentsatu du, kopiaren kopia edo. Rosetoi ingelesez nola ote den arrastorik ez, baina ez du gibelik taldearekin geratu eta gidaren azalpenak gratis et amore entzuteko; are gutxiago, noski, ezer galdetzeko. Astia eman dio, hala ere, taldekoak ingelesak ez direla konprobatzeko. Suediarrak edo norvegiarrak edo. ...an illustrated Spanish king decided to set the garden at this place just on the right side of El Prado. He wanted the garden to be a place to spread...

      Ate nagusirantz jo aurretik beste banku batean eseri eta irakurtzen jarraitu ala ez zalantzan dagoela egin dio kilker sakelakoak. Luciaren mezua, irten direla eta Casa Lucianon ari direla zerbait hartzen. Casa Luciano, leku arraio hori non dagoen jakingo balu bezala.

Zerbezaren aparra ikusten du tubobasoaren goialdeko ertzetan itsatsirik; hasieran apar trinkoagoa, beherantz joan ahala lausotu egiten dena harik eta zerbeza urrekarara iristen den arte. Ez daki zehazki aparraren hori lehengaiaren kalitatearen seinale ona den edo ez, baina ez zaio kaña hori hain apartekoa iruditu, Madrilgo kañak tiratzeko ospe ona gorabehera. Horrek ere, pentsatu du, gehiago izan dezake mito eta marketinetik egia berdaderotik baino.

      — Itxura ona hartu diot denari.

      Paper latz samarra duen ahozapi bat hartu eta ezpainak igurtzi ditu Luciak. Mahai gainean utzi du lurrera bota beharrean. Izan ere, lurra ahozapi, tiket, txotx eta bestelakoz beterik baitago, batez ere barraren alboan, baina baita mahaiak dauden zonaldean ere. Zerbitzariek ez dute imintzio txikienik ere egiten zakar hori guztia jasotzeko, eta egingo luke lekuari halako kutsu autentikoa, kastizoa, emateko uzten dutela zikinkeria hori bere horretan. Ez litzateke harrituko zerbitzariek beraiek barreiatuko balituzte zenbait ahozapi zimurtu goizean goiz taberna ireki baino minutu batzuk lehenago.

      — Pozten naiz. Nor zen hori?

      Agur esan berri dioten morroiari buruz ari da. Bera iritsi denean harekin zegoen Lucia, solasaldi aski bizi eta kartsuan. Batez ere tipoak hitz egiten zuen eta Luciak buruaz baietz esaten zion adi-adi bestearen etorri joriari. Tarteka irri egiten zuela ere konturatu da. Iritsi denean kalaka amaitu —Madrilgo zenbait jatetxe aipatzen ari zitzaion—, eta ondoko aulkian zintzilikatutako txaketa hartu du beso batean. “Bueno, creo que ha llegado el momento de despedirme” esan du irribarrea alderik alde. Luciari ez dio denborarik eman ezetz, gera zitekeela pixka batean esateko, ez zutela egiteko berezirik. Bi musu eman dizkio hari eta eskua luzatu berari. “Lucas. Bueno, a ver si en otra ocasión tenemos la oportunidad de conocernos”. Berak ere irribarre egin eta “eso es” bat baino ez zaio atera. Eskua mugituz agurtu ditu, bere ustez keinu esajeratuegian, eta tabernatik atera da.

      — Masterreko arduraduna, museoko formakuntza burua edo halako zerbait.

      — Tipo berezia, ez?

      — Jatorra dirudi, oso atsegina izan da denokin. Eta asko daki.

      Sarkasmoren bat botatzeko tentatuta izan da, “asko jakitea bertute bat balitz bezala” edo halakoren bat, baina ez du agerikoa egin nahi tipoak eragin dion arbuioa, eta gaiz beste egin du.

      — Jende asko da masterrean?

      — Plaza guztiak beteta, jendea kanpoan geratu da. Uste dut berrogeita hamar matrikulatu garela, jatorri ugaritakoak. Hegoamerikar dezente, adibidez. Gero artistak ere badaude, Arte Ederretatik etorritakoak.

      — Gehienak Artearen Historiakoak izango zarete, ezta?

      — Bai. Badago bat EHUn ikasi zuena, baina ez dut ezagutzen.

      Luciak ilea moztu du Madrilera etorri aurretik, oso motz, batez ere lehenago zuen melena luzearen aldean, eta tarteka atzealdeko biloa ukitzeko keinua errepikatzen du, lepoaldean zerbait faltan izango balu bezala. Burua beheititu eta begi niniak goratzen zaizkio orduan, halako segurtasuna emanez esaten duenari; ez zaio sumatzen hiri eta bizitza aldaketaren ondoriozko balizko osin-sentipenik. Pozik sumatzen du, alai, aspaldian ikusi ez duen bezala, eta akaso kontrakoa sentitu beharko lukeen arren, amorruz hartu du bere neskaren bozkarioa. Beraren kontrako mespretxutzat jo du nolabait, hutsaren hurrena dela sentiarazten baitio. Gauza bat dela bere bikotearen aukera askatasuna errespetatzea —kanpora irten, ondo formatu, bide eman karrera profesional dagoeneko arrakastatsuari— eta beste bat berekiko samurtasunik ez edukitzea, keinu bat, hitz bat, faltan sumatuko zaitut, ea nola moldatzen garen horrela, saiatzeko gogoa dut, gure onena emanda egin dezakegu, edo gisakoren bat. Baina ezer ez, urratsak bata bestearen ondotik eman zituen ezer aldatuko ez balitz bezala. Eta distantzia horretan bera ere aski eroso sentitzen bada ere, are atsegingarri zaion arren, ezin du eraman bere neska pozik ikustea. Ez sumatzea harengan ahuldaderik, berekiko zera... mendekotasunik? Hitza ez da hori, zehazki. Bere burua ikusten du, finean, kontu horretan katebegi ahulentzat, eta ez daki, ondorioz, harekiko beste jarrera bat hartzea komeni zaion. Izan ere, Madrilgo lehen egunetan laguntzera etorri da, baina orain zalantza egiten du Lucia hain eroso ikusita, eta Lucas idiota horrekin hain sintonia onean, ez lukeen bakean utzi beharko eta Donostiara itzuli; hain pozik eta lasai badago berak ez duela ezer pintatzen hor botilero lanetan.

      — Eman dizuete egitaraua?

      Baiezkoa egin dio buruaz irribarre batekin.

      — Rosalind abenduaren 11n.

      — Entzule bezala joan ahalko da?

      — Joan nahi duzu ala?

      — Tira, hain ona baldin bada...

      — Ez dakit, kurtsoa hastean esango dizut, baina susmoa dut ezingo dela, master bat da, eta garestia.

      Egun gutxi da Luciak aipatu ziola Rosalind Kraussen gidaritzapean nahiko lukeela doktoregoa egin, eta haren master classa baliatu hura ehizatzeko. Argi du aukera txikiena izatera lortuko duela. Gauzak argi dituen neska da, inoiz ezagutu duen ausart eta zuzenenetakoa, itzulinguruka denbora galtzen ibiltzen ez den horietakoa; bera baino zazpi urte gazteagoa izanagatik, askoz ere eskarmentu handiagokoa dirudi, eta azkarragoa halaber, gauza batzuetarako batez ere. Ez luke esango bera baino inteligenteagoa denik, baina azkar-azkarragoa, listoagoa alegia, bai. Zalantza gutxi du, bestalde, hastapenetan dagoen arren doktoregoa bukatuko duela —berak ez bezala—, eta are arrakastaz bukatu ere. Ez litzateke harrituko luze gabe “Berkeleyra noa” edo “Columbia-ra noa” edo halakoren bat esango balio.

      Garagardoak laster bukatzen dira bero horrekin.

      — Nahi duzu Reina Sofiako erakusketa ikusi? Doan dugu nire sarrera.

      — Zer daukate?

      — Ez dakit, baina masterreko batek esan du oso ondo dagoela.

      — Ados, izango ahal dugu behintzat aire giroturik.

      Kopetaren ertz hezea igurtzi du eskuaz eta altxatu egin dira barran pagatzeko. Luciak mahaiko edalontzi hustuak —apar markak han-hemen— bildu eta barra gainean utzi ditu. “Qué teníais”. “Tres cañas”. Hirurak ordaindu ditu Luciak.

      Itzal bakanen pean egin dute aurrera museorantz, eraikinei pega-pega eginda euria egingo bailuen. Fatxadaren erdialdean dagoen kartel handiari erreparatu dio berriro. Jessica Stockholder, Ibon Aranberri, Hans-Peter Feldmann, Antoni Miralda, Val del Omar. Ez du inor ezagutzen.