6

 

 

Presaka itzuli zen Esti Parisera, ia ihesi; Paradisuan ere lan egin behar, nonbait. Gabon gazi-gozoak izan ziren: amona Brigidari adituta, ematen zuen Jesusi bakarrik dedikatzeko egunak zirela, elizan sartuta goizetik gauera; aita inoiz baino beranduago etxeratzen zen eta ama, bordakoa entzun ondoren, are gehiago gotortu zen mututasunean. Ederra familia-giroa!

         Halere, pena ikaragarria ematen zion Xexiliri Gabon Zaharra Xantion pasatu behar izateak. Txakurrak hanka-hutsik han ere: senide gutxi izateaz gain, nabarmen geratzen zen haien miseria, Ixabelek ez baitzuen festarako zentimorik gastatu nahi.

         Hori bai, behingoagatik opari ederra: haurdun zegoen. Olatzena ia konturatu gabe gertatu ondoren, berriro ere asmatzen... zenbat lan!

         Estik ez zion berri onaren gutunari erantzun. Apirilean, “Paris, France” zioen postal bat bidali zuen Olatzen hamabigarren urtebetetzerako, ia hiru aste berandu bidali ere. Eta San Pelaio bezperan deitu zuen iluntzean, dena zoragarri, dena bikain. Ixabelek, agian, arrazoi: gehiegi estudiatutakoa zen, eta ezin kabitu herrian. Xexiliri, ordea, amorrua ematen zion onartzeak.

         Nahiz eta haurdunaldia Olatzena baino lasaiago joan, gozatzerik ez. Alaba bakarrarekin estu samar bizi baziren, nola moldatu bi aurrera eramateko? Ramiro konbentzitu zuen: hurrengo ikasturtean, ikastolatik aterako zuten Olatz. Kondenatuta zegoen, jarraitzen bazuen bera baino bi urte gazteago ziren umeekin. Halere, eskola nazionalak ez ziren hobeak; azkarra zen Olatz eta Estik izandako aukera berdinak eman nahi zizkion, beldurra eman arren. Ez, Olatzek ez zuen ama abandonatuko.

         Plan bat abiatu zuen. Ezkonberritako neskatxo inozente hura ikasita zegoen, indartuta, bere lekuaren jabe zen. Triste bezala aipatu zion amona Brigidari umea eskola nazionaletara aldatuko zutela, herriko astakilo guztiekin, eta hark amua barruraino irentsi: bilobak Santa Anako mojekin estudiatuko zuen, bere kontu.

         Kontzientzia txarrik ez: zertarako nahi zuen hainbeste diru? Argindarraren sukarraz xahutzeko? Xantiorenean, freskera zeukaten alde laiotzeko leiho batean jarrita. Aitak-eta, berriz, egongelako muebleak berritu ondoren, bigarren frigorifiko bat erosi zuten, lehenengoak ez zuelako nahi adina hozten. Eta telebista: Victor Pradera kaleko lehena omen zen eta etxepeko guztiak igotzen ziren ikustera. Amona Brigida harroagorik!

         Neska batez erdituko zen, seguru. Izena ere, prest: Idoia. Ixabelek, berriz, mutila izan behar zuela, mutila behar zutela, mutila nahi. Xexilik ezin ulertu: ederki moldatzen zen Olatzekin, ba! Zorrotz tratatzen zuen eta, aldi berean, izugarri maitekor, intimitate bereziz. Inbidia ematen zuen biak sukaldean topatzeak, Olatz ahoa zabal-zabalik Ixabelek bere istorioetako bat kontatu bitartean. Haren arbaso baten pasadizoak izan ohi ziren, Pernando Amezketarraren moduko bat baina emakumezkoa, Miren Xantio.

         Xexili erditze-minez hasi zenean, Ramirok aldeko baserrian kotxea eskatu eta ospitalera eraman zuen. San Miguel eguna zen. Mutila. Mikel.

         Itzultzean, negarrez hartu zituen Ixabelek, harro-harro. Txekera entregatu eta muxu eman zion Xexiliri.

 

 

Seguru asko, aspalditik zetorren amarena, baina ez zioten garrantzirik eman. Despisteak, baldarkeriak, izenak nahastea, gauzak ahaztea. Lehenengo seinale argia, umearena. Olatz mojetan zegoela, akademiako neskak iritsi baino bost minutu lehenago eta amona Brigida dena arineketan prestatzen ari zela, Joxepi gela erdian geratu zen harrituta. Xexili esku-hutsik ikusita, lotsati egin zuen irribarre:

         — Non zegon gure neska polita?

         Kostata ulertu zion Xexilik Mikeltxoz ari zela. Disimulatzen saiatu zen, baina hantxe arranoa, talaiatik erresumako mugimendu guztiei adi.

         — Zer esan din? Neskatxoa? Gure Mikel?

         Joxepik alde batetik bestera mugitu zuen aurpegia, txolarre urduri bat.

         Tximista baino azkarragoa izan zen gainbehera: burua arindu ahala, gorputza mantsotu zitzaion, ezertarako gauza ez zela geratzeraino. Hiruzpalau hilabetetan galdu zuen bere gisa ibiltzeko ahalmena. Medikuarenera eramatea, alferrik. Ez zen lehenengo amona burua galtzen zuena, baina hain gazte... Berrogeita hamar urte ere ez. Eta hain azkar.

         Momentu batzuetan, argitu eta bere onera etortzen zen. Ingurura begiratzen zuen harrituta, eskuetara, ezagutuko ez balitu bezala.

         — Zer dinat? —eta burua ukitzen zuen.

         — Ezer ez, ama, zer izango duzu, ba? Pixka bat nekatuta zaude, horixe besterik ez da.

         Gero, lasaitu eta berriro joaten zen, askotan haurtzaroko kantuak xuxurlatzen.

         Halere, dena ez zen baketsua. Hirurak zeuden batean, atzetik hurreratu zitzaion amona Brigidari eta ostiko bat ematen saiatu zen. Gonak belauna frenatuta, besoak zabaldu behar izan zituen keinu komiko batean lurrera ez erortzeko.

         Xexilik ezin zion amonari zama utzi; erraina gaixotu zenetik, hauskorragoa ematen zuen, zaharragoa, eta dardaran jartzen zen Joxepi “Bego!” marruka hasten zenean. Xantiora eraman zuten Gabonak pasatzeko aitzakian.

         Ez zen telefonoz edo gutunez kontatzeko moduko gauza; etorri ondoren jarriko zuten Esti jakinaren gainean. Abenduaren hogeita hiruan hots egin zien esateko ezin izan zuela oporrik hartu eta zoritxarrez ez zuela etxera joaterik izango.

         Ezer aipatu ez bazen ere, Xantion jarraitu zuen Joxepik. Bere ama balitz bezala zaintzen zuen Ixabelek: jantzi, jaten eman, garbitu, sutondoan epel-epel jarri, eguzkitara atera mantetan ondo bilduta. Eta amak, geroz eta gerra gutxiago. Ezin jakin ea ulertzen zuen; erantzunik ez. Harekin eramango zituen sekretu guztiak. Pena guztiak.

         Esan egin beharko zitzaion Estiri; gai zen, bestela, egunen batean aurpegiratzen hasteko. Pelikuletako bizitzan jarraitzen zuen, ordea, eta Sodomaraino joan behar kontatzera. Don Josemaria Astigarraga bikarioak ez zuen kutsatzeko arriskurik ikusi. Amarena esateaz gain, ahizpa salbatzeko balioko zuen bidaiak, salbatzerik egonez gero. Horrek eman zion indarra telefonoz hots egiteko, iragartzeko. Bidaiaz hausnartu izan balu, ez zen hurbiltzera ere ausartuko.

 

 

Jende mordo bat presaka eta emakumeak erretzen, horixe Paris santua. Eta modernoegi jantzita, nonahi azala eta belaunen basoa. Hango mugimendua! Kotxeak, kamioiak, autobusak, motorrak... Ausardia behar zen, gero, zirrikituetatik arriskatzeko. Semaforo batean geratu zen motor bat. Gidaria, gizonezkoa; atzean, emakume gazte bat hankak zabal-zabalik eta ia lotsak bistan.

         Tren-geltokian jaso zuenetik, Estik zeraman paseoaren lema, isildu gabe, batik bat argazkietatik ezagutzen zuen Mikeltxori buruz. Urtebete pasatxo etxeratu gabe; zertan ari zen, familiarenganako bat-bateko interesa asetzen?

         Txartelak ateratzerakoan, Xexilik franko batzuk bazituela esan eta ordaintzearekin tematu zen. Estik protesta gutxi: prezioa esan eta gaiz beste egin zuen.

         Zeharo aldatuta zegoen. Begiak pinturaz nabarmentzeak ondo egiten zion. Argalagoa eta altuagoa ematen zuen, beharbada beroki estuagatik. Berria zen hura ere, gorria eta izter erdirainokoa. Handik belaunetaraino, amildegia, hanka biluziak bota beltz luzeen gainetik. Eta, beroki azpian, are motzagoa zen minigona koadroduna.

         — Hoztu egingo haiz, neska —hitzetik hortzera, nahiz eta bere buruari mila aldiz agindu ahoa ireki aurretik den-dena ondo pentsatuko zuela—. Ilea gustatzen zaidan.

         Gezurra: flekilloa bekainetaraino zuzen moztua zuen, belarrietatik hiru behatz eskasetara. Zer esan behar zion, ordea? Ezezagun batekin zegoela iruditzen zitzaion, deseroso eta hizketa-gairik gabe. Marka zen, hainbeste esateko zegoenean.

         Autobusean bukatu zitzaizkien hitzak; Esti kanpora begira. Ondo mugitzen zen hirian, hangoen moduan. Xexili lasai zegoen: baietz haren laneko hotelera eraman eta, han, nagusiak gela txiki eta txukun bat utzi.

         Koitadu halakoa! Kale gris batean jaitsi eta aldapan gora joan ziren ezkaratz zahartu baten parean geratu arte. Egurrezko atetzarra; gaztelu batentzako zen giltza handia. Kiratsa: gatzatutako esnea eta lizuna. Hotza. Estik arin-arin igo zituen eskailerak maleta besoetan, Xexili atzetik, erraietan korapilo bat.

         Azken solairuan, ate ziztrin bat seinalatu zion: komuna. Pasilloan aurrera jarraitu zuten. Baldosek izkinak faltan, kuxidadea. Azken atea zen xanbre famosoa; komuna kanpoan, orduan?

         Pipiaren zulatua baino handiagoa ez: ohea, mahaitxoa eta, horman sartutako barra batean, arropa zintzilik. Tabakoa airean. Mahaitxo gainean, kartoizko kutxa txiki batean, sei margarita ziztrin, seguru asko bezperan ekarriak. Alaitu beharrean, mina ematen zuten; gelako gabezia handitzen zuten lore hil haiek. Esti ere konturatu zen.

         Non ote sukaldea? Eltzeen arrastorik ere ez. Bazterrak arinegi txukunduta, ohe azpikoetan arropa-korapiloak zeuden, hauts-bolak. Hura zen hura zuloa! Eta ez pentsa Esti poztu zenik paketea jasotzean: periodiko-paperetan bilduta, Xantioko txorizoa, solomoa eta gazta. Behinik behin etxeko usain errealak gozotuko zuen gela.

         Lotsatuta zegoen, ilun eta uzkur. Ederra aldea bi urte lehenagoko Gabonekin; hango aberastasuna eta hango erakusketa! Ahizpa han egoteak gogaitu egiten zuen.

         Ohea konpartitu beharrean, Estik pijama jantzi eta manta bat zabaldu zuen lurrean, toalla bat burko.

         — Lehertuta nago; egun osoa eman dut lanean.

         Gogor eutsi behar izan zion Xexilik negarrari; biharamunean izango zuen barrenak husteko aukera.

         Kafetegi batean gosaldu zuten, Xexiliren poltsikotik. Udaberriko egun zoragarria zen, neguko hotzean. Jarraian bildu zitzaien Ana, Azpeitiko hura. Harreman-falta nabarmena zuten; zenbat eta gehiago esan, orduan eta ageriago. Gainera, kaleetan barrena pasieran, berriketa besterik ez, zurikerietan. Haiek ere jabetu arren, isiltzea deserosoegia zitzaien.

         Anarena ere ordaindu zuen Xexilik; ez zuten euskaldunak ematen: mutu onartu zuten biek, kortesiazko protesta xumerik ere egin gabe. Xexiliren kontura bapo bazkaldu ondoren, Anak erlojua disimulurik gabe begiratu eta, bat-batean berandututa, ospa egin zuen.

         Justifikatzeko-edo, Estik kontatu zion Ana behartuta omen zegoela Parisen: senargaiak purgazioak kutsatu eta, medikuarenera joan ondoren, herrian zabaldu zen, seguru asko mediku jaunak berak kontatuta. Hanka egin behar izan zuen gaixoak.

         Gaixoak, horixe baietz, aingerutxoak. Ba, batere penarik ez; mando bakoitzak bere zama. Haien familian ere, dozena bat elefante kargatzeko moduan zeuden. Lastima; ezin zuen besterik gabe amarena atera.

         — Ana hori ez dun hire lagun-laguna, ezta?

         Sudurretik bota zuen arnasa Estik, nekatuta.

         — Nire lagunak ezagutu nahi? Goazen, ba.

         Itxaron gabe abiatu zen. Hiru arlote eta neskagaldu batengana eraman zuen, neska bizi zen xanbrera. Estirena baino pixka bat handixeagoa zen; horretan ere, ahizpa ergelena. Mariluz delako hark ahizparen adina zuen, aingeru-aurpegia, bekaturako gorputza. Marie esaten zioten. Beharrik ez Esti bezain moderno janzteko: etorri egingo zitzaizkion gizasemeak eta koitadu hura txoratzen. Inozo halakoa: lorez lore xahutzen du indarra erle alferrak. Hor konpon; ahizparen bila joana zen, ez artzain-txakurrarena egitera.

         Sebastian izeneko bat bazegoen, txilenoa, baina Orive abizenez; Raul bat, kastillanoa, eta Lopes delako portuges bat, haien antzera txikia eta beltza. Espainiako mugatik gertu jaio zenez, hizkeran andaluza ematen zuen.

         Eta Esti, Esti ez izan arren: noiztik erretzen zuen? Hango zigarro-jana! Antsia batean, batzuk txanda-pasan eta gehienak behatz-koskorretaraino kiskali beharrean. Ahizpa probokatu nahian ari zen. Azeri zaharrak, ordea, zepo guztiak ezagun.

         Laster trinkotu zen giroa. Azkura begi eta eztarrian, Xexilik pixka bat edan zuen ez zezaten arlotezat hartu. Txorizoa atera Estik, plater baten gainean moztu eta eskaini egin zien. Zorri alaenak: finezia guztiak ahaztuta, presaka sartu zuten eskua.

         Begirada urduriak Estirengan, harik eta buruaz baietz egin zuen arte. Txilenoa eta Marie zigarroak biltzen hasi ziren barretxo txikiak eginez. Zer uste zuten, Xexilik ez zuela inor erretzen ikusi? Segituan zabaldu zen usaina: goxoegia, indartsua. Ze tabako...?

         Pare bat zupada eta pasatu egin zituzten zigarroak. Bihotzak salto egin zion Xexiliri: eta berak ere erretzen bazuen? Ezin hain zaila izan; zupada bat besterik ez, etxekalte haiei muturrean emateko.

         Iritsi zitzaion txanda. Nola hartu zigarroa? Haren erdia errautsa zen. Dardaran aurreratu zituen behatzak, mantso ahora eramateko. Maria Jesusen ama, baina zertan ari zen? Eskua zakar baztertu eta errautsa puskatu zen. Gona gainean erori zitzaion; zulo egingo zion! Oihu egin eta garbitzen hasi zen bi eskuekin, konturatu gabe artean eskuinean zeukala zigarroa... Hura barre-festa. Zirkuko pailazoa zeukaten eta debalde, gainera. Aurpegia gorri-gorri, zigarroa ondokoari eman eta begiak jaitsi zituen, umilduta.

         Denak lurrean zeuden, Esti txilenoaren aldamenean eserita, ia bere gainean etzanda. Konfiantza gehiegi; senargaia? Zirrarak goizeko ur hotzaren moduan esnatu zuen Xexili: horregatik ez ote zen azkeneko Gabonetan etxera itzuli? Horregatik idazten zuen gero eta gutxiago, gero eta motzago?

         Kastillanoa beste aldean: hark ere ukitzen zion hanka ahizpari, honen eta horren aitzakiarekin, batere lotsarik gabe, eta Estik lasai asko erantzun, pozik gainera.

         Eztabaida bukaezinetan izen batzuk errepikatu zituzten behin eta berriro, tarteka euskaldunak: Cortazar, Guevara, Allende. Mago delako hark ahoan besterik ez: Allenderen justizia, Allenderen proiektuak, Allenderen borroka. Xexilik bazekien zerako presidentea zela hura; Xantioraino ere iristen ziren periodikoak.

         Zer ikusten zion Estik txorimalo hari? Belarra bezain eskasa zen, eta, gainera, zikina: galtza-barrenak mantxaz beteta, lauzpabost eguneko bizar soildua... Zer esango zuen amona Brigidak? Amak, behinik behin, ez zuen ezagutuko; gaitz erdi.

 

 

Haserre atera zen handik Esti, auskalo zergatik: ahizpak etxera eramateko eskatzeagatik, Parisa joan izanagatik... Takoi-hotsak espaloian, Xexili ia korrika haren atzetik, alaba txikia amari jarraitu ezinik.

         — Ez dut zure epairik behar —Estik, bat-batean buelta emanda—. Naizena naiz eta nahi dudan moduan biziko naiz.

         — Ukuilu batean?

         — Zerorrek esatea ere! Behinik behin, hemen nahi dudana egin dezaket.

         — Gauzak aldatzen hasi ditun herrian —Burgosko juizioarenak kanpoan pasatu zituen Estik, eta hobe: karretera jenerala mozten zuten egunak joan eta egunak etorri, herriko neska bat baitzegoen Burgosko atxilotuen artean, Arantza Arruti.

         — Herrian... Euskal Herrian? Elosegi ero horrek bere buruari su eman ziolako Francoren aurrean?

         Xexilik zirraraz irudikatu zuen Elosegiren emaztea sukaldean, afaria prestatu bitartean, irratiko esatariak senarraren berri ematen zuela: mantso, ofizialki, burlati ia. Ez zen makala izango koitadu haren estura: ordu luzeak ospitalean, poliziaren galdeketak eta bakardade latza esperoan, beti esperoan.

         — Zer lortu zuen, ordea? —Estik—. Agure bat beldurtzea; Francok aspaldi ez du ezer ere pintatzen. Ohean hilko da, lasai asko.

         Ibiltzeari ekin zion. Hobe gaia aldatzea, tentsioa baretzeko.

         — Zer moduz unibertsitatean?

         — Utzi egin dut —eta, Xexiliren ama-plantak gogaituta, erantsi zuen—: Ez duzu ulertzen, burges mordoa besterik ez dira eta...

         — Zertan ari haiz hemen, orduan?

         — Bizitzen, orain arte ez bezala —eta itzuli egin zen, sagu-zulorantz.

         — Esti, ama... oso gaixorik zagon.

         — Ez da inoiz oso sano egon —geratu eta aztertu egin zuen—. Hori esatera etorri zara? Esana dago, ba.

         Harroputza... Gogor eutsi behar izan zion belarrondoko bat emateko tentazioari.

         — Gauzak ahazten zitinan hasieran, izenak... Behin, enkarguak egitera irten eta ez zinan etxera bueltatzen asmatu. Buruko gaitza zaukan. Xantiorenera ekarri dinat zaintzeko, baina gero eta okerrago zegon. Dagoeneko ez din inor ezagutzen.

         Estik ezpainak estutu zituen. Negar egiteko zorian al zegoen?

         — Informazioa estimatzen dizut —eta kalean gora jarraitu zuen.

         Informazioa estimatzen dizut, fabrikako nagusiak langileari bezala.

 

 

Biharamunean, lana zela-eta, goizaldean desagertu eta juxtu-juxtu itzuli zen geltokira eramateko, uzkur. Bagoi aurrean ere, hitz handirik ez. Besarkatu eta txilibitu-hotsarekin batera igo zen Xexili, malkoengatik itsu-mustuan. Elkarrekin itzuliko zirela sinestea ere...

         Pasilloan, ahizpa bilatu zuen nasako figura lausoen artean. Alferrik; ez zen pelikula bat. Alde egina zen presaka, Xexili eta haren mundua atzean uzteko. Berea ere bazen, ordea.