Amuriza

«Nik kartzelan ez nian gehiegi idatzi. Idazlan kolektiborik ez, noski, eta indibidualik ere ez askorik. Bertso-sortak, batzuk idatzi nitian, baina gutxi. Eta arrazoi nagusia zuan ez nuela ikusten nola kanporatu, eta kanpora ez ateratzekotan, ez nian motibaziorik aurkitzen ezer idazteko... Hiztegi errimatua bai egin nian bertan gehiena, horrelako lan bat zentsura ofizialetik pasatzen uztea errazagoa zelako. Koaderno piloa atera nian, eskuz idatzita... Beste lan handi bat ere egin nian euskal atzizkiei buruz. Kopia bat Euskaltzaindira bidali nian. Bestea etxera ekarri ahal izan nian, baina miaketa batean hainbeste gauza eraman ziaten, hura ere bai tartean, eta kito.

        «Idatzi nuen Hil ala bizi eleberria kanpora nola bidaltzea lortu genuen kontatzeak beste nobela baterako gaia emango likek... Menditik mundurako zati batzuk kartzelan idatziak dituk, bertso-sortak batez ere».

        Xabier Amurizari hartu dizkiot hitzok. Idazteko grina bat lagun, motiboak ere asko eta indartsuak zituelako idazten zuela dio, eta denbora zertanbait bete behar zelako, jakina. 1970eko hamarkadaren lehen erdian gabiltza.

        Hil ala bizi eleberria (1973) Larraun izengoitiz sinatuta argitaratua aurrena, baserri bizitzaren hil ala bizia da, hain zuzen. Beste haren Garoa idilikotik asko askorik ez duena, bestalde.

        «— Badakizu, ba. Etxe hau hain dago aparte! Gainera gure Txikik ez dio jende normalari haginka egiten».

        Aparte dagoen mundutik gizarte multzora, borrokak eta iraultzak iragartzera doa pertsonaia:

        «— Isi, jaunak! Isi, esateko handiak eta urgenteak baitakartzat».

        Borrokak, grebak...

        «— Gau on.

        «— Ez al didak musurik eman behar?

        «— Ez al dun entzun greban gaudela?».

        Ironiak eta umoreak, hazi xehea batzuetan eta gatz larria bestetan, bizitzaren aurpegiak azaltzen ditu:

                Bizitzak zazpi alderdi ditu

                bi serio bost komiko

                bi hoik kentzerik lor bageneza

                bizi gintezke polito.

                Bizi bagara, hil ez bagara

                ez ginen jaio betiko

                umore honek aileza iraun

                gure bizitza guztiko.

                Lezalden pozik aurki dadila

                opa diagu, Handiko.

        Amurizak geroko idatzietan ere, bertsoetan zein prosan, egundo galdu ez duen tankera da liburu honetakoa, bizitzaren bekozko ilunenari aurre egiten ere lagunduko diona seguru asko.

        Dena dela, kartzelaz eta kartzela bizimoduaz gehiago dihardu Menditik mundura liburuan (1977). Presoek, nola oraingo hala lehengoek, bertso eta poesigintzara jo izan dute prosara baino gehiago, kartzelaz eta hemengo gorabeherez aritu nahi izan dutenean. Asko dira kartzelari buruz poema edo bertsoren bat egin duten presoak; narrazioan edo kronikan saiatu direnak, berriz, eskutitz edo antzeko komunikazio pribatuetan izan ezik, esango nuke ez direla hainbeste.

        Edozelan ere, batzuetan bertsotan egin daiteke kronika, eta Amurizaren Zamorako bertsoak adibide bikaina dira. Nik uste horregatik buruz ikasten eta kantatzen genituela gaztetan.

                Euskal Herritik aparte

                mila legoa bitarte

                esku ta hanka loturik preso

                Zamoran gauzkate.

                Pentsaturik zenbat urte

                behar dogun hemen bete

                pazientzia hartu beharko

                libre utzi arte.

                Horra amaitu baino lehen

                bost gizonok nortzuk ziren

                bat da Gabika hurren Kaltzada

                Naberan ondoren

                Amuriza da laugarren

                nor falta ote da hemen

                guztion buru Nikola jarri

                behar nuen goren.

        Hamaseiko sortatik lehen eta azken bertsoak dira horiek. Kartzelara sarrera, epaiketa, tribunala... azaltzen ditu.

        Bertso berriak horma zaharrei jarriak sortu, berriz, kartzela konkordatuzko hartan zer bizimodu zuten azaltzen du. Hona bosgarrena:

                Kanpotik infernua

                dirudin kaiola

                barrutik zerri toki

                edo zerbait hola

                jaten behintzat lujorik

                ez dugu inola

                tantaka zurrupatzen

                digute odola

                oraindik bizi gara

                nik ez dakit nola.

        Eta hamaikagarren hau:

                Lotsagarri da baina

                sinestu hau jaunak

                ate gabe ditugu

                hemengo komunak.

                Testigu gabe hortan

                ohiturik ginanak

                agiriz egin behar

                ezkutuko lanak

                erakutsi ditugu

                dokumentu danak.

        Miguel Castells Adriansens-ek esaten zuen, oker ez banago, komunak aterik gabe zituztela Martutene kartzelan, eta coram populo egiten zituztela euren obramenduak. 1968ko kontuak.

        Gogoan dut Teruelgo kartzela, 1990 urteetakoa, eta hango patioan nola zeuden komunak, hormek angelu egiten zuten txokoan aldare modura jasotako goigunean. Hantxe egiten zituen jendeak bere zerak, kokoriko jarrita, arra bete biko petriltxoaren gainetik begira patioan zebilen populuari.

        Kontzentrazio zelaietako gorabeheren artean ere, poemak eta kontakizunen kapitulu osoak merezi izan ditu kakagintzak. Gauza nabarmena ematen du kakalanak baduela —zentzu zirin-mokordoan— bere ildo bateratua eta tradiziotxoa kartzeletan eta gisako lekuetan. Baina ez nuke nahi orriok erabat kirasterik ere kontuokin.

        Itzul nadin, baina, galdu nahiko ez nukeen harira. Urruntasunak badu bere lekua Amurizaren bertsootan, ez baita gaurko zera euskal presoen urrutiratzea.

        Arestian aipatu dugu «Euskal Herritik aparte, mila legoa bitarte» hasten den bertso sorta. Hurrengoa, berriz, honela abiatzen du:

                Espainian behera

                han dago Zamora

                basamortu hoberik

                nonbait izango da.

                Ez mendi ez itsaso

                ez belar ez lora

                hementxe biziz behar

                hainbeste denbora

                hain maite dugun Euskal

                Herritik kanpora.

        Eta hona nola amaitzen duen hamazazpiko multzoa, itxaropenari deika:

                Ilunpean dagonak

                maite du argia

                baita egarri denak

                ere ur garbia.

                Noizbait hautsiko ahal da

                gure uztarria

                hazia sortzen denez

                lurpean jarria

                kartzelan erneko da

                Euskadi berria.

        1973ko azaroa, zuloa egin zuten Zamoran. Dena prest zeukaten irteteko, Julen Kaltzadak kontatzen duenez. Baina dena zapuztu zitzaien, dena erori, eta akabo ihesa. Orduan, dena galduta zeukatela ikustean, kartzela hartako bizi baldintzekin nahikoa estututa eta nazkatuta zeudela kontuan hartuta, bazter guztiak txikitu eta erretzea erabaki zuten. Motinari, ondoren hasitako gose grebari jarri zizkion Amurizak.

                            1

                Ke azpitik su gainetik

                gar artetik ihesi

                uhuka sei ihizi

                hauts eta putz ahal zen dena

                erre eta erauzi.

                Ai kartzela Zamorako

                nola geratu haiz hi

                eskerrak sei apaizi

                ez zaik ezer sano utzi

                egik sutan garraisi.

                            3

                Mahai eta komun leiho

                hausten ezin kontsola

                hura kristal uhola

                telebista patioan

                tripak zerizkiola.

                Gotzain eta Aita Saindu

                gutaz gaur arte nola

                bost zareten axola

                horra zuek barru erre

                beharreko kaiola.

                            10

                Hemen nago hemen gaude

                orain bigarren guda

                gose greba heldu da

                ez dugu ezer jan edango

                horma hauetaz barrura.

                Lor nahiz eror irten arte

                edo kanposaindura

                han ez zaigu ardura

                lur nahiz zeru nahiz infernu

                ala harren kontura.

        Kartzelako bizitzaren, borroken eta itxaropenen kronika, eta bertsolaritzaren iraultza ere hortixe zetorrela esango nuke. Hiztegi errimatua (1981, AEK) eta halako lanak ez ziren denbora-pasa soilak izan. «Kartzelan erneko da Euskadi berria» zioen bertso baten amaieran, eta, egin eta eragin duen bidearekin, erakutsi ere bai zerbait berria sortu zela kartzelan.