Gure poeten piztiak

 

XX. Mendeko Poesia Kaieren laugarren argitaldia aurkezteko
Koldo Izagirrek eman zuen hitzaldia (2002-10-04)

 

        Poeta sufietarik hasi eta Baudelaire-ren ziklo ospetsuraino (L'âme du vin, Enivrez-vous, Le vin des amants, Le vin de l'assassin), ardoak leku berezia ukan du literaturan, dela hedonismoaren erakusgarri, dela, harrigarria dirudien arren, argitasunaren filosofiaren bideratzaile bezala ere. Ardoaren memoria sentsazioen mailan gelditzen da, eta haren oroitzeko hitzak behar ditugu, eta hitzak oroitzeko kantua sortu zen: gure herri- literaturan ez dira falta bertso bakikoak, Tomas Garbizu musikariak gorazarre egin zion ardoari eta, oro har, edari-abestiei bost ataleko artikulu luze batean, 1934an: "Ardoari eraginta ezagutu dira orain arterainoko abeslaririk onenak". Olerkariek ez zuten ardoa asko laudatu, baina ohituretan hain aratz ageri zaigun Lauaxetak badu dozena erdiren bat tabernako abesti, sinets iezadazue berea dela ahapaldi hau:

 

                Moskorra,

                gabaren azken altxorra;

                bixitzak

                ostuten daustaz jorrallak,

                baña neure lagun adi.

                Gastaro au galtzekuan,

                gal bedi

                edontzi baten kolkuan!

 

        Gure edari-abesti gehienok ordea, hala herriarenek nola olerkarienek, errazago ekarriko digute Rabelais akordura, edo Carmina Burana-ko Cantico dei bebitori ezaguna, egun Joxemari Iturralderi esker eskura daukagun Omar Khayyam bat baino. Lagunarterako konposizioak dira gureok, ozen abestekoak, hordikeriaren atari. Tabernak eta zurruteko lagunak ukatu gabe, Luigi Anselmi izan dugu ardoa maila liriko batera jaso diguna:

 

                Gauaren olatuak

                lehertzen diren tokian

                aurkituko nauzue.

 

                Eskuez urari

                alferrikan eutsiz.

 

                Begiez aparra

                lore iraunkor

                bihurrarazi nahiz. 

 

                Hor aurkituko nauzue.

 

                Gauaren ertzean.

                Izarrak hiltzera

                doazen hondartzan.

                Ilargia

                hondoratzen den

                itsaso odoleztatuan.

 

                Amets hautsiz

                eta edalontzi hutsez

                inguraturik

                aurkituko nauzue.

 

        Edalontzi hutsaren ondoan amets hautsia ageri zaigu, maitasunaren ardo isuri galdu horren ordezko baino ez da izan edalontzikoa. Egarria asetzeko edaten du eta hala ere berriz edatera behartua da, poetaren egarria, hau da, maitasun premia eta edertasun nahia, ase-ezina delako. Ez dago inolako ihesbiderik edate honetan, Anselmi ez dabil paradisu artifizialen bila. Egia da bere poema anitzek badutela halako gandu oniriko bat, baina orduan, lokartu ordez, atzarri egiten da zentzumena. Ardoak gure oinazea eztitu du, kontsolagarri izan zaigu, eta oreka aurkitu berri horretan emanen du poetak beila, gauak ez baitakar kontzientziaren iluntzea, gogoaren egunsentia baizik.

 

                Pattarraren erdia

                botilan datza lo...

                Beste erdia burura

                da jadanik igo.

 

                Eskuetan lapitza

                bana idazten dut:

                bata txuria da eta

                bestea txit ilun.

 

                Lehenengoaz aireko

                ehun lerro ikusezin

                keak osatu hizkiez

                bete nahian nabil.

 

                Bigarrenaz uxatzen

                ditut hosto alderantz

                gogoan pausaturik

                ditudan txoriak...

 

        Dohain berdina aitortzen dio edariari Jon Aranok:

 

                Hurrengo tramoak eragozten dik

                gailurraren ikusmira

                hurrengo tragoak errazten

                amildegiaren perspektiba

 

        Beti hala izan beharrik ez badu ere, zurrutak taberna suposatzen du maiz. Lagunartea behar dugu, geure malura horditzeko aitzakia kolektiboren bat eta gure bakardadea ilunago eginen duten zipriztin bateko amodioak bilatzen ditugu. Olasagarre ari zaigu orain:

 

                Nola engainatzen gaituzten hitzek,

                eta lagunek, zein zuri

                egiten duten gugandik besteganako

                bidaia. Tabernan geunden,

 

                musika ona, zerbezak hotzak,

                eta gu lagunarte alegera eta

                perfektua ginen (esate bat da).

                Noiz eta orduan behar, orduan

 

                sortu da, barra-barra eginda,

                odol egarria begi mozkortuetan.

                Neronek lagundu diot komunera

                sartzen eta han betikoa.

 

                Musuz zikindu dugu komuna zikina

                eta ahitu gabearen simulakro

                errepikatuz ospatu dugu atzera ere

                atzera ere elkarrekin gaudela.

 

                Arropak eta puskak bildu ditugu,

                bestalde aparte batetik begiratu

                eta joan egin da. Negar egin dut gero

                amodioa deitu zera hori etorri zait burura.

                Aldeginak ziren denak, zerbitzaria,

                lejia usaina inguruan, hondakinak

                biltzen ari zen zaku beltzetan. Ibili eta buelta

                aratz nahiez zaborra gertu amaitzen dut beti.

 

        Badakitela zoko tristeak izaten tabernek! Tabernako zerbitzariak bildu eta botatzeko modukoa sentitzen da Ana Yoldi Gomez, Olasagarreren pertsonaia ugarietarik bat. Baina zer pentsatzen ote du Ana Yoldiz edo Luigi Anselmiz, hau da, zer pentsatzen ote du gutaz, hain zuzen, lejia usainak eta beste usain askok inguratzen duten zerbitzari horrek? Zorionez, kafetera itzali, aulkiak jaso eta zerrautsa eskobatzen hasi den tabernari hori, poeta dugu.

 

                Zerrikeriaz inguraturik zerbitzen

                Ditut ogitarteko infame hauek

                Oilasko gorpuak

                Komedore zantar hau garbitzen

                Nahikoa lan ez duk bada

                eta garbitzen saia hadi mundua!

 

                Agurtu gabe alde egiten diate

                Hiretaz interesa erakutsi ondoren

 

                Zertaz elikatzen haiz

                Hainbeste biderkatzeko?

                Zer haiz zer izen duk:

                Maitagarri ala mesedegile?

                Ala mihiztoek dioten

                Loreetara gonbitoak

                Botatzen dituen hori?

                (...)

 

        Taberna ez dugu, beraz, Aranorenean, sutondoaren antzeko bat edo lagunarte librea, zerbitzari alokatuak bere lan indarra saltzen duen ustialekua baizik, erakustegi bat non gu hobeki barrendatu, non gutaz barre egin edo bere burua madarikatu.

 

                (...)

                Aldegin behar dinat

                Hire ondotik

                Ezin ibil gintezken

                Sakratuarekin arin

 

                Ibiltari zahar bezain fina

                Beharko izan higana iristeko

                Aber esan ezak zenbat kilo zirin

                Preziso diren

                Hilik hobeto dauden

                Zein edo zeinen

                Utopiak erosteko

 

                Beldurra sumatu duk

                irrintzi negargarrien

                marrugilengan.

                Bildots horrek ere

                ez hau maite. Heure

                bospasei mugimendu

                bakarrik nahi dizkik

                (...)

 

        Poeta honen poesiaren muinean ahalegin satiriko handia dago. Oso satira berezia dugu hau. Ez ditu, molde honetan ohikoa den moduan, ingurukoak karikaturaraino deformatzen, ez du horren premiarik, aski zaio konstatazioarekin, eta satiragile klasikoek ez bezala, bere burua ere gupida gutxiko kritika horren barruan kokatzen daki.

 

                Bidezidor bazterretik nindoan,

                leizezuloa hortxe, arekan,

                ez nintzen existitzen ia-ia,

                aurreratzeko keinua

                egin zidaten arte.

 

                Orduezkero beste bat

                izan haiz

 

        Zergatik "izan haiz", eta ez "izan naiz", poemaren lehen zatiko pertsonak eskatzen duen moduan? Hortxe dago, besteak beste, Jon Aranoren poesiaren gakoa: guri mintzo zaigu bere buruari bezala, edo gu inplikatzen gaitu bere buruan, bere buruarekiko distantzia kritikoa hartzen duenean. Anekdota xume horrek, autozaleak aurreratzeko keinua egiteak, biak aldatu ditu, bizikletaria eta gidaria bera. Existentzia ematen dugu aurreratzeko keinua egiten dugun aldiro, hobeak gara, munduko zibilizatuenak gara... Eta Jon Arano, bizikletaren gainean madarikatzen, esker oneko irri egiten digu, baina maltzur. Bera ere norbait da orain, beste bat, hika egiten dion hori, pasoa eman diogulako, eta ez dio zor hori berehalakoan barkatuko bere buru bestelakotuari. Inork ez bezala daki erabiltzen Aranok bigarren pertsonaren balio ironikoa.

 

                Joan ziren Etxe honetako bakeak

                Barrenak ez diate agintzen eta

                Ezdeus eta ezer gutxiren jabe izanagatik

                Besteok ere bagarela

 

                Ez bide da bidea ihesbidea

                Behin behar zuen eta

                Erakutsiko dut benetako muturjea

                Herri honetako segundako herritarra

                Bat bada, ni

                Ez oso konforme gainera

 

                Bakarka joateko hobea

                Ezen ez nahasteko artaldea

                Intrigante eta sesiante

                Arropa zuzenik ez eta

                Asko inportik ezta

                Diote naizela moralbako gaiztoa:

                Tronpaturik dabiltza hori dioten horiak

                Zorritzu itotzen banaute ere

                Zorritzu beti eta gero ere

 

                Lerratzea omen derrigorrezko

                Beraiek hala lerratzen direnez

                Posizioak hartzeari ez

                Posizioak hartzeari ez

                Diote ez uko eginen

 

                Ager dadila holako eta halakoetan

                Malerusagorik munduan inor baldin bada

                Eta esan ditzala esatekoak

                Ez da gutaz desgraziz

                Guk hainbat dakikeenik

 

                Ez gara hain inuzenteak

                Zeruertza aurrera egitearekin

                Harrapatu ahalko dugun ustekoak

                Etxealdeari puska eransteko asmorik?

                Zeinek galde eta hik!

                Fuera hemendik saltzaile farisauak

                Alde arnasa ere

                Opa ez diguten perillanak

                Ospa kasta menperatzaile guztien

                Pelaje guztietako heredero

                Eta gerorako sostengatzaileak

                Ez eta «geure» izenez

                Baina handiki azkenez

                Baizik eta laiarik ez,

                Traktor, aurrerakoi, geurekoi

 

        Satiragile maisuena bezala, filologizatu gabekoa da Jon Aranoren idazkera, lizunik gabeko ahozko hizkera lizunetik oso gertu dago, eta soberako edergailurik gabe erakusten digu, perpausaren erritmoa apurtuz eta era berean izugarri zainduz, hitzaren gaiztorako grazia, poema honetan dastatu ahal izan dugun bezala. Eta horrek esplikatuko luke, menturaz, zergatik kokatzen duen bere burua poeta honek kritikatzen duenaren barruan: badakielako bere behakoa —bere hitza— ernea eta maliziatia dela, ikusi orduko miseria eta gezurra sumatzen —adierazten— dakiena. Horrek inkonformismora darama, sakratuaren aurka, edozer dela. Horrela, egungo estiloan eta egungo gizarteari kantatuz, gure tradizio zahar bat ekarri digu Jon Aranok egundaino, berritua.

        Tradizio zahar bat berritzea, garden eta gordin hitz eginda, ez da munta handiko lana poeta on batentzat. Ados, baina ezagutu egin behar nolakoa den tradizio hori. Gure poesiaren piezarik bizienetariko batzuk antzinako satira anonimoetan aurkituko ditugu: esanean pindartsu, erritmoan zalu, irudian zorrotz. Satira haiek ordea, apaizen boterearen aurkako ale batzuk izan ezik, ohituren kritika erraza zuten helburu eta, nola ez, emakumezkoena bereziki, janzkera berriak zerabiltzatelako edo ezkontzeko hitza hausten zutelako edo... baiki, edan egiten zutelako, ardoaren gozamena gizonezkoen esklusiba baita (neke handirik gabe datozkigu akordura Xenpelarren Andre txarraren bentajak Xabier Leteren ahotsean, "Botila haundi bat basorik gabe / baietz seguru hark hustu / horretan dago sufiziente / beste bentajarik ez du" eta Elizanbururen Emazte edalea, edo, errazago, Lau andren besta, trukean ari zirela lehen zurrutean zahatoa zimur utzi zuten haiena, Usurbilgo Joxemari eta Mikel bikoteak, oker ez banago, alegeraki kantatzen zutena). Zentzuaz bestekoa dirudien arren, satira konformistak zirela esan genezake, gizartearen makurrari den mendrenik jazartzen ez zitzaizkionak. Jon Aranori esker ohartu gara badagoela, urri bada ere, beste euskal poesia bat, botereari —zentzurik zabalenean— oldartutakoa. Aranoren egungotasunak erakutsi digu tradizioa. Eta gure osasunerako ezinbestekoa zaigun mintasun horretan kokatzen dugu egungo satirikoa. Pindartsu, zalu, zorrotza da biziki Jon Aranoren hizkera, eta ez du poetek maiz elkarri pasatzen dizkioten irudi prefabrikatu horietarik bat ere erabiltzen, ez bada, jakina, parodiatzeko.

 

                Untxitegian tra-lara-lari...

 

                Ama Euskal Herri Ama Euskera Ama Untxia

                Ama jatekotik eman didazuna

                Panpina zahar lizuna

                Aurrerantzean ez dit onik egingo

                Garai batean irentsitakoak

                Ez diete lanik emango

                Okel xehatuek urdail asezinoi

                Dio eskertxarreko untxikumeak

 

                Gure amaren bizitza tristea

                Beti jana tartean ibiltzea

                Berak gogaiturik jana jarri

                Jarritako jana jan guk

                Hobe zukeen untxitegian

                Erditu orduko irentsi bagintu

 

        Geure moderno ustean piztia bitarteko literatura Erdi Aro urrunean kokatuko genukeen arren, XX. mendeko poesia abiatuko zuen liburu hark, Apollinaire-ren Alcools-ek, "Le Bestiaire" izeneko bigarren zati bat zeukan osagarri, "Piztiategia, Orfeoren jarraigoa". Hona hemen Les pouces, neurriaren ardura handirik gabe euskaratua:

 

                Arkakusoak

 

                Arkakusoak, adiskideak, amoranteak ere,

                Zeinen diren krudelak gaituztenok maite!

                Gure odol guztia isurtzen dugu haien alde.

                Maitatuak oro dira dohakabe.

 

        Ikusi duzue Jon Aranok, oilasko gorpuak saltzeaz gainera, untxia hautatu duela alegia kolektibo bat egiteko. Konturatuko zineten noski irakurri dizkizuedan Anselmiren poema zatietan txoriak ageri direla. Modan egon dira abereak gure literaturan bolara batez, beha tituluok: Txipiroiren bat edo beste, Azken undinaren kaira, Narrastien mintzoa, Krokodil bat daukat bihotzaren ordez, Itxastxorien bindikapena, Jonas Poisson, Zoo ilogikoa, Dordokak eta elurrak... edo Hnuy illa nyha majah yahoo, behorrek Gulliverri eman zioten aholkua.

        Luigi Anselmiren poesiaren bigarren ildo nagusia piztiek markatua da, bere zoo ilogiko, bai, baina sinbolikoak. Otsoek, hegaztiek, narrastiek amets giro bat sortzen dute, eta iduri luke elementu hauek —ardoaren logikan— eldarnioren batera eraman behar gintuzketela. Ez da horrelakorik. Piztiok, ardoak bezala, errealitatera garamatzate zeharbidez: otsoak egiten dira karrikaren jabe, hegaztiek ihes egiten dute, lipuek setiatzen dute hiria... Esan liteke Anselmiren metaforak gardenak direla beti, baina ez, haatik, unibokoak. Piztiak protagonista diren poemotan alegoriaz barnagoko sentimendu handi bat dago, telurikotasun orokor bat, ipurtargi, tximeleta, har, euli eta armiarmekin, naturaren izaki xeheenekin bat egiten duena liburuz liburu.

 

                Imajina ezazu

                lur geldia

                alferrikan eguzkiaren aiduru

                eta gaua

                herioaren metafora zurbila

                arrautza antzuen antzeko planetak

                hego lei eta beltzen azpian

                inkubatuz

                imajina ezazu halaber

                txanpon honen atzeko aldea

                eguzkitan haziz

                doazen basamortuak

                dunak

                uhin zuri eta isilak bailiran

                hondartzak eta labarrak estaliz

                erreka eta ur-jauzietan gora

                ibaiak igoz

                mendi gaineko urbegiak itsuaraziz

                eta imajina itzazu azkenik

                ilunabarraren

                koloredun zerrenda higigabeak

                eternalak

                postal merkeen argazkiak bezala

                eguzki-lore zimelak

                zuhaitzen itzalpeko belar dohakabeak

                gauerdiak harrapatutako dortokak

                eta eguerdiko hontz logaleak

                imajina ezazu

                itxaropena

 

        Gure herri ipuinak abereez eta abereen giza-itxuraketez beteak daude: Axelko, Beleko, Otsoko... Bertsolaritza oso menostua geldituko litzateke abereak kenduko bagenizkio: gogora ditzagun Xenpelarren betroia edo Uztargileren Bizkaiko txerriarenak, eta baserriko abereei lotutako hainbat bertso sail; edo idi, zaldi eta asto demei eskainitakoak; Mikel Laboak eta Benito Lertxundik guztion ahotan hurrenez hurren jarritako Xenpelarren Pasaiako zezenarenak eta Orioko balearenak, Izuelako Artzaiaren Txakur txikiarenak, Bilintxen Zaldi baten bizitza, Otañoren txepetxarenak... Ez du aspaldi Sarasua anaiek Fauna txiki bat bertsotan bertso-kantu bilduma argitaratu zutela, bertsolaritzaren bestiarioa maila sinbolikora ekarriz.

        Poesian ez dago abereen horrenbesteko presentziarik.

        Gure poesia tradizionalaren piztiategia hegaztiek osatzen dute: Txoritxua norat hua, Xoriñoa kaloian, Iratiko basoilarra, Arranoa bortüetan, Uso zuria... Alegilariek ekarriko zituzten gero piztia berriak, inportazioz. Haien moldean idatzi zuen Orixek Itzai zekena, bere moraleja eta guzti

        Presentzia urria dute abereek poesia kultuan, baina interesgarria da Emeterio Arrese-ren Kaiuak izeneko poema. Ez da oso ezaguna, gogora ekarriko dugu:

 

                Ego luze lirañez

                aizea bigunki joaz,

                goizero jarraitzez

                orain egun argitzez

                Zurriolara dijoaz...

 

                ...Berebiziko sarda

                osaturik txuri-txuri

                jai eder batez udan

                aparretik sortu dan

                egazti salla dirudi.

                Pozak darabitz orren

                aldartetsu ta zaleki,

                girringa ta txioka,

                jolas-irabioka,

                ondoren berriz... plaxt, jetxi.

 

                Noizik bein alde xamar

                ugina lertzen dan batez

                apar arroaz beren

                lumak busti ez ditezen

                ¡bai arin goitu, bai errez!

 

                Ur-gañean batzuek

                ostera gelditu arren,

                noiznai lengo aldiya:

                berriro sail guziya

                zalapart osuan laister...

 

                Goiz argiak damaien

                aldartez kayuak zorun,

                zear, gora ta bera,

                gogo duten aldera,

                jarraika dabiltz edonun.

 

                Nun sortu ta zer izan

                autetsi al banezake,

                oiek bezela kayo

                Gaztelupean jayo

                eta biziko nitzake.

 

        Ez diozue halako tankeraren bat hartzen Lizardiren Parisko Txolarrea-rena? 1928koa duzue hau, Lizardirena 1930ekoa.

        Zaitegik satorra hartu zuen sinbolo, besteak beste. Nire barneko satorrarena poeman, lohikeriaren eredu dugu piztia, eta hil egiten du aitzur ukaldi batez. Ongi gogoan dauzkagu, bere errezitatuei eta Zumetaren irudiei esker, Artzeren apoak eta beleak.

        Lauaxetak badauka Txakurtxuba izeneko poematxo bat, baina eginen nuke euskal letretan zakurra gogoangarri egin duen poema hauxe dela:

 

                Zakur zahar bat errekan

                —nehork ez jakin nondik jinik—,

                zakur bat zoan errekan

                uretan gaindi, arin, hilik.

 

                Ur luminos, hotz, gardenek

                laztantzen zuten berrilkia;

                sorgin-orratz botz, lerdenek

                miresten zuten sarraskia.

 

                Goizean goiz urera jin

                arrantzaleek agurtzen zuten.

                Noizean noiz, arrantzaleen

                amu tzarrek ziztatzen zuten.

 

                Naosiak atzo ito zun

                zabar egin baitzan zahartuz:

                landaretan etzaten zan

                landan behiak ezin zainduz.

 

                Norat, erradak, errekan

                uraren hotzez konkorturik,

                norat bahoa itsurat,

                hilaren hotzez gogorturik?

 

                Geldit' ezina -nevermore-

                behar dukeka joan aitzina?

                geldit' ezina, gaixo hor

                Azken Eguneranokoan?

 

                Azken Eguna urrun da;

                hartara gabe hor lirina

                hirotan ezeztatu zan...

                ...Haizeak darama urrina.

 

                Ur luminos, hotz, gardenek

                ahantzi zuten sarraskia;

                sorgin-orratz botz, lerdenek

                etzuten oroit berrilkia. ..

 

                Nik soilik, arima baitan

                usnatu nizun hil-usaina.

                Nik soilik nire Ekklesian

                dut ohoratu hil anaia.

 

        Paganismoaren aldeko gerla deklarazio moduko bat dugu Jon Miranderen poesia, gauak, ilunpeak, itzalek girotzen dituzten eszena erdi-gotikoetan eta baladen doinu gozoan emana, hala nola Otso poeman, edo Antton Valverdek musikaturiko Sanguis Martirum-ean, edo Imanolek kantatu zuen Ilunabarrez hartan, edo Jauregi hotzean honetan:

 

                Jauregi hotzean

                aitoren-alabak

                nigar dagi.

 

                Goizetik joana da

                zalduna gudurat.

                —Noiz datorke?

 

                Mendietan elur,

                haizeak urduri,

                zeru goibel...

 

                Egunen luzea

                bakar-bakarrikan

                otoitzetan!...

 

                Elurte zurian

                zeinbat odol-istil,

                odol urdin...

 

                Nasaiki jan dute

                ilbeltzeko zakur

                gosetuek.

 

                Nafar jauregian

                andere gazte bat

                beltzez jantzi.

 

        Sistema eta doktrina ororen aurkako gerla dugu Miranderena, handiaren handiz ezinezkoa: legeez aurretiko paradisua du helburu. Nihilismoan tinkaturik (itxaropena "zital-lilia" du), euskal nazionalismo motzari hiper-nazionalismo suhar bat oposatzen dio, jauzi gaitz bat eginik historiaren eta errealitatearen gainetik, bitalismo gerlari teoriko batean.

 

                Aineza gal bizia goiz batez

                Iskiludun, ixil eta zutik

                Guduan, lur zahar hunen maitez,

                Mendietan, etsaien eskutik.

 

                Ainendi hil gaztaroan, nihaur,

                Ikurrinik et'ikurrik gabe,

                Ezpainetan otoitzik ez, burhau

                Itzalik ez, baikor, ez herabe.

 

                Ainitza gal hats, arima, odol,

                Hiretako, nire jainko-eidol

                Zaharra, Lur!, mendi-gudu baten,

 

                Iguzkiek, inguruz inguru.

                Ene soin haur, berriz sor aiduru

                Hiretan lo, garrez jo lezaten.

 

        Mirandek Gaizkiaren poetika bat garatu zuen, eta kurtsileria moralaren aurka balio artistikoa ematen saiatu zen garaiko zenbait euskal ez-baliori, hala nola putak edo sorginak: oroit, inork maite ez duen zakur hilari altxatzen dio eliza. Hirian bezain bulegoan arrotz, misogino handi, iraultza inposiblez gainditu nahi izan zituen Mirandek frustrazioak, ez lagunik ez maitasunik ageri ez duen erotismoz, sinboloz eta erreferentzia kultuz beteriko poesia landu eta nabarmen falokratan: Oianone, Larunbat-arrats, Pigalle bera, edo Paris-Beuret.

 

                Büroko emakumeak

                lodiak, orobat meak,

                danak dirade itsusi.

                Nornahi joan leike igesi

                haiengandikan, ahal balu...

                Nik haiekin egon behar

                —horrek dit egiten dolu

                horko ordu luzeak zehar—

                nik, eusko aitor-semeak!

                Oi, debru emakumeak!!

 

        Gaizkia goratzeko ukazioa erabili zuen Mirandek, berdin demokraziari edo ohiko sexuari, eta beste euskaltasun bat bilatu zuen mitologia propioa eraikiz, kritikatzen zuen euskaldun hipokritena bezain historia konbentzionala sortuz. Alabaina, ukazio hark kritikaren zorrotza utzi zigun, euskaldungoan hegemonikoa zen ideologia bortizki zafratuz. Bazeukan Mirandek beste Jon batek adinako talenturik satiragintzan, entzun molde klasikoagatik izan ez balitz Aranok egina zela esanen genukeen hau:

 

                Txoriontasun

 

                Egun batez nuelarik

                Bihotza txit gaixoa

                Edanikan gehiegitxo

                Eusko ardo goxoa,

                Entzun nuen oihanean

                Kantuz eusko xoxoa.

 

                Pino baten adar puntan,

                Pino sendo, jasoa,

                Jarria zen, ta nik hara

                Eman nuen pausoa

                Hurbildikan entzutekotz

                Kantan eusko xoxoa.

 

                Euskaraz zuen kantatzen

                Bere txori bertsoa,

                Goraipatuz Lege Zarrak

                Ta jainkoa, zintzoa

                Baitzen pino hartan kantuz

                Zegon eusko zozoa. ..

 

                Esan nion: "Ulertzen dut

                Nekez zure mintzoa,

                Hain delakotz jori, landu,

                Sakon eta jasoa,

                Bainan eder duzu botza,

                Goitar eusko zozoa!

 

                Txoritxoa, gaua da-ta

                Iluna da basoa,

                Ez al duzu beldurrikan?

                Oi! baletor otsoa?"

                —"Jaunaz beste, deusen beldur

                Ez da eusko zozoa."

 

                Esan nion: «Nor da ote

                Zure jabe, xoxoa?»

                Hark: «Euskotar andrauren bat

                —Ez zatar ez atsoa—

                Eder, gazte. Izena du

                Euskolastikatxoa.

                (...)

 

        Azken erromantikoa edo lehen modernoa, esan izan zaio Charles Baudelaire-ri. Definizio biak dira segurki zuzenak, tenkadura batetik sortzen da bere poesia: bizi-pozaren eta bizi-nardaren artekotik. Formari dagokionez, klasikotasun berritzailea da berea, molde zaharretan isurtzen ditu gai berriak. Halakoa da Jon Miranderen lan poetikoa ere. Panteismoa laudatzen du satanismoaren lilura ageri duenak, matxinadarako deia egiten du bulegoa utzi gabe, kritikoa da ametsari ematen diola, eta honek lirikan lerratzea dakarkio, berak hala nahi ez badu ere (Mirandek berak apailaturiko antologian ez zuen sartu, esaterako, Behin batez Zuberoan poema bikaina, eta hauxe datake esplikazio bakarra, "leunegia" izatea egilearen aburuz). Kontradikzio horietan badauka Baudelaire-ren antzik, eta hark bezala, ahapaldi neurtuetan eman zituen bere eldarnioak eta bere biraoak. Baina baudelairetasuna zer den nire somazio guztiek baino hobeki argituko digu Mikel Lasaren poema honek:

 

                Baudelaireren gisa

 

                Higuina eta tristura begi bietan

                gizonek ez diote engainatzen.

                Barre ta irri zurietan

                haragiaren grinak ez du berotzen

                bere ezpainik, ez bihotzik.

                Desprezio eta higuina dario

                begi bi beltzetatik.

 

                Maite haut maite,

                kaleetako zozoak ez beste.

                Maite haut maite

                baina gorrotoz eta zoramenez

                hire gorputza nire arimaren truke.

 

        Mesprezagarriak gatzaizkio, eta huraxe behar dugu. Higuina ematen diogu, eta maitagarri zaigu, haragiz maitagarri. Mikel Lasaren deklarazio honekin iritsi ginen bekatuak lilura sortzen zigula aitortzerainoko heldutasunera; gauza izan ginen, noizbait, gure arima lohian galtzeko, gogoak gorputza deskubritua zigun, maitasunak bakardadea.

 

                Ihauteria da

                eta ihauteri gauean

                kale isiletan barna goazela

                iparraldeko hiri handi honetan galdurik

                burdelak ikusten

                laurehun pezetakoak eta hirurehunekoak

                gure poltsa urriarentzat nahikoa ehunekoak.

                Denak dira emakumeak

                eta gorputz usatuen xarma ustela bilatzen dugu.

 

                (...)

 

                Ihauteria da ihauteri gaua

                ta inork ez daki bakoitzaren bakardadearen berri.

                Argi bakoitza itzalean hiltzen da

                agonia isilean

                nola Kristo profanatu hori biluzik

                bide bazterrean hain desesperatuki etsia

                agonian infernuetara jaitsia

                hirugarren egunik gabeko Kristoa

                sinesten dut.

                Eta argiak milaka izanik ez dute argi egiten.

                Tarteka gaua da jabe.

 

                Hala gu hala gure bakardadean

                ihauteri gaueko hirurak eta bost inguruan.

 

        Baudelaire-ren aurrekoak izatetik Baudelaire-ren ondokoak eta ondorengoak izatera pasa ginen orduan, hau da, literaturaren historia modernoaren barnean kokatu zen gure poesia, eta konplexurik gabe aldarrikatu zituen gure poetak bere lagun hilezkorrak: Tzara, Aragon, Lautréamont, Kafka... Mikel Lasak ekarri zuen modernotasuna, haatik, ez zen literatura garaikidearen bereganatze hutsez sortua. Ageri zuen hastioa —sinbolista eta existentzialista dela esan du Jon Kortazarrek—, jarrera izan gabe, inguru itogarri batek eragina zen, Hego Euskal Herriko 1950-60 urteen basatzak, deshistoriaren erreinu luzeak, ghetto hark. Esan ohi dena baino sozialagoa da bere asperdura existentziala. Alderdi hau aski nabaria da Gerrate ondorena poeman (Altsasu idor batean kokatua, Leteren Nafarroa, Arragoa-ren aurrekari), edo TX.E.ri izenekoan ("Che-ri" edo "T-ixa puntua E puntua" irakur liteke, Txabi Etxebarrieta, noski), edo Garik kantatzen duen Eguzki berritan ezagunean, eta guztiz agerian daukagu Bertso Urratuak poeman:

 

                Zeini ez zaio laket esatea:

                Ni poeta arlote bat naiz poeta baserritarra

                ta pinpilinpauxaren mila koloreak besterik ez dut ezagutzen

                ta nire hiztegiko hitz itsusienak «arrosa» eta «krabelina» dira.

                Baina nik diot:

 

                     Zalduntxoen oinordea herriarena ez den artean

                     ez dudala sinetsiko zalduntxoen sasi-ipuinean.

 

                Gure hiztegiko zenbait hitz doaz

                eta orain ez dira ezer ez bada

                memoria desmemoriatu baten oroitzapen gazi-geza.

                Baina euskaltzaleek balekite jakin aberatsegia dela

                hizkuntzarik txiroena ere

                sakelan daramagun historia apurtu hau

                kontatzeko!

 

        Lasaren poesiaren ildoa ez da samurra jarraitzen. Ez du estilo nabarmengarri bat proposatzen, sentsibilitate mailako berritasuna baizik, gauzak adierazteko espiritu malenkoniatsu eta, halaz guztiz, tristuran sobera laketzen ez dena, aldarte batzuek ahuldu egiten badute ere:

 

                "Udazken amaierako eguntto bat zen, flakeziaz betea,

                xirimiriz hordi-hordi eginiko egun tentel horietakoa..."

 

        Euskal olerkari zaharrek mendira bezala, itsasertzera jotzen du orduan Lasak, noraezeko ibilian gogoetatsu. Paisaia honek funtzio sinboliko apala du, giro egiteko dela ematen du, baina azkenean dekoratiboak ziruditen zuhaitzak, esaterako, ametsaren galbide bihurtzen dira, edo maitasunaren babes, edo akiduraren lekuko. Paisaian gauzatzen da hitza, baina poetaren ingurua ez da inoiz koloreduna, eta euriaren presentzia ugariak koadro inpresionista bat oroitarazten digun arren, esan liteke geometria nagusitzen dela gristasunean, sotiltasunez, elementu gutxi batzuekin moldatzen baitu Mikel Lasak bere hastioa: euria, zuhaitzak, gaua... Ia estereotipoak ematen dute. Alabaina, erretorikarik gabeko poesia dugu hau, elementuen bakana kontrastea lortzeko bidea baita "xarma ustelaren" aldaera guztietan. Mikel Lasaren apunte gisako hauek zatiduren estetika dira, poetak unea harrapatzen du, denboraren eten batzuk azaltzen dizkigu instantaneak balira moduan, kontinuum batean ipini nahi lituzkeen uneak, bizitza honen hutsa adierazi eta, horrenbestez, betetzearren. Hori guztia goza genezake piztia gizakortu ez baina gizakia arrain bilakatzen den Aquarium edo Itsaspeko herria poeman:

 

                Ene begietan euria

                itsas gainean langarra.

                Mundutik aparte

                itsaspeko herri honetan

                uhinak uhinen ondotik

                hutsuneak izugarrizko

                tarteak irekitzen

                oraina eta geroaren

                bien bitartean.

 

                Otoi esadazu maitea

                pausa une honetan non

                aurkitzen garen. Mundua

                mundu den edota

                miliunka esferen artean

                zeinen baitan gauden gu

                zu eta biok bakarrik maitea.

 

                Bizitza bi memoria

                galduen arteko

                leize bat dela dirudi.

                Ispilua hamar mila zatitan

                erdibitu zaigu.

                Amasabelean lez lurrunez

                inguraturik bizi gara

                itsaspeko herrian.

                Hemen gizakiak

                arrain bilakatu dira

                metamorfosis luze baten ondoren

                eta arrainak aldiz

                giza begi soil besterik

                ez dira gure gauaren erdian.

                Bakarrik diote, masopak

                mendebalerantz

                ihesi joan direla,

                faropeko harrien ondotik iraganaz...

 

        Beste itsaso batera ihes egindako masopa horietan dago, beharbada, gizateriaren etorkizuna: bilakaera berri bat posible dela egiten du amets poetak, egon behar du, han nonbait, urrun, zoriona posible den zokoren bat, non ere hurkoak begi indiferentea ez beste zerbait edukiko duen humanotik... Hogeita hamar poema haiek poesia egiteko baino poesia ulertzeko modu bat zekarten: feismoan laketzen ez den xarma ustelaganako irritsa, humanismoa ukatzen ez duen asperdura, eta hori bere librean oso ongi neurtutako kadentzian, detaileekiko arretak hondatzen ez duen osotasunezko edertasun batean emana, edo kazetako kritikaren estiloa erabiliz, "gustu onez" eta "oreka handiz" aurkeztua. Beharrik, Mikel Lasaren ildoak, zaila izanagatik, eduki ditu lantzaileak belaunaldi gazteagoetan. Hemen kokatu behar genuke Tere Irastortzaren lehen poesia. Hauxe da argitaratu zuen aurreneko poema:

 

                Esadazu

                zer pentsatzen duzun

                nitaz

                Bic merkeaz

                izkribatutako poema:

                zer sentitzen duzun

                ene arnas hotza

                eta odol beroak

                ezin itzali ditudanean;

                zer,

                pelota eginik

                ezkerreko zokoko paperontzi funtzional horretara

                botatzen zaitudanean;

                zer,

                garrasika etorri

                eta ene minak

                zeure koadratu tristeetan

                itotzen ditudanean.

 

                Esnai-ametsetan ari nintzen

                eta erantzunik gabe

                ikusi naizenean,

                zu ere,

                orri merke mesprezatu

                misterio aurkitu zaitut:

                maite dudan

                misterio koadratua,

                gauza guztien artean

                maite dudan

                orri horituan

                izkribatutako poema.

 

        Poemari egiten dio galde autoreak... bere lan poetikoari buruz! Poesiaren gabezia ere bazeukan poesia egiten zuenak. Kontradikzio hau berria zen, eta nola edo hala Irastortzaren obran eta beste poeta askorenean aldikal ageriko zaigu 1980az geroztik. Bai, poesiari buruzko poesia sortu zen orduan, galdera hark salatzen zuen galdua genuela poesia mailu bat zelako segurtasuna, orria misterio zen. Irastortza bezalako poeta arduratuek ernetasun horretan idatzi dute geroztik, materialen ikerkuntza gai poetikoa bilakatzen dutela, merkatuan baztertua egonagatik poesiak azpiz obratzen baitu, bera da langintza literarioaren bihotza. Handik urte betera:

 

                Poesia,

                poema xume,

                poemakume.

                Akeztuko ez den amodio-

                kantu xehe,

                bertso pare bat

                inork sinatu ez duen

                orduan,

                denon hizkuntzan.

 

                Poesia,

                zamarik gutxien duen eran,

                indarrik handien duen

                sentimenduaz.

 

                Poesia

                zure begirada,

                gabezia.

 

        Bost urte geroago:

 

                Negarraustu zaitezke hitzetan

                ez sintaxi eta ez koordinazio duten esaldiez

                har ditzakezu bertsoak

                egun eta gauak

                itsaso lehorrak bezain mugatu eta estu

                hitzar zaitzake saminak

                eta iratzarri arte

                Jainkoaren patuak merkatuan zenbat egiten duen

                erabakitzen ihardun

                hitzustu zaitezke hondo-hondotik

                zelai berdeetako azken loreen hazietatik

                erreka txokoko harpeko amuarrain arrautzetarik

                eta hala ere kaina bakartiagorik behar da

                osin esankorragorik

                oihu egiteko

                labemozorroa bizitzaren kolkoan bapatean

                sartu baitzaizu

                xaguxarra egunaren begietan itseki

                isil disimulatuagorik behar da

                zuri-tanta bailitzan begi hondoa lehortzeko

                txanpan burbuila gisara irensteko

                bakartate handiagorik

                ohearen bilduan negar egiteko

                sufritzen hasteko.

 

        Duela bi urte:

 

                Esaten ez dena bakarrik baita

                esan behar zena

                eta isilik gordea

                oroimenean betirako ernaltzen dena

                et' ernaltzen.

 

                Diot guzti hau —dio—

                jakinez eta hemen

                aipatu izan ez dena

                bakarrik

                dela iraungo duena

                izenik gabeko memoria izuak atxekiko duena.

 

                Nola hazian hezurra

                hitzean dator matxura

                baina asetzen duen bakarra

                oroimenaren gatzura.

 

        Barkatuko ahal dit pertsekuzio hau Terek. Poetaren lehen errealitatea hizkuntzarekin egiten duen borroka dela argitu nahi nuen. Testuaren barruan egiten dena da poetika guztien arazo hurbilena. Poetak hitzak dauzka, ez poemak. Ez da ehiztari, artisau baizik, "poema konstruktore", Ibon Sarasola isolatu batek 1969 urrun hartan abisatua eta erakutsia zeukanez. Eta horrela bihurtzen dute poetok idazketa zerbait esentzial, zuztarreko: munduaren ezagutza sakontzeko metodo bat. Irastortzarenean behintzat, idazteak sortzen du poetika, ez teoria baten aplikazioak. Poesiari buruzko gogoeta, bai, baina gogoeta poetikoa.

        Obra oparoa du Tere Irastortzak, anitza, estilo desberdinetakoa, baina ingurutik baitaratzen ditu beti bulkorik jasoenak. Hitzetarik sortzen baldin badu poema, esperientziatik sortzen du ideia. Hala zen bere lehen liburuan ere, Gabeziak tituluaren pluralean poesiaren zein amodioaren urruna biltzen ziren. Horrela iritsi zaigu bere azken obra, gozatzen eta pairatzen duenetik sortua, perfekzio askoren ondorengo emaitza umotua, amatasuna eta espazioa uztartzen dituen hausnarketa liluragarria

 

                Sortu zu sortzen zara

                (nire baitan baina).

                Ez dago sortzailerik

                (esatea daukate nahi dutena idazle guztiek)

                ez dago sortzailerik

 

                ezezagunari ixten ez zaion

                espazioa bakarrik

 

        Eta haurdunaldia artelan eskultoriko baten prozesua (ere) badela ohartzen gara:

 

                Espazioak bete egiten dira:

                ez dira laburtzen,

                ez eta luzatzen;

                ez baitira geometrikoki trasladatzen,

                ez argazki eta irudietan gordetzen.

 

                Espazioak bete egiten dira

                —gure baitan aurren—.

 

        Maiz ez bada ere, gertatzen dira, zorionez, ezusteko ederrak gure egileetan: idazleari etortzen zaizkio noizean noiz esan-behar batzuk, barnean ezin gordeak izanagatik prosaren bidea hartu nahi ez duten piztia zarrapokariak. Orduan idazle helduak ume bihurtzeko ausardia hartzen du zenbaitetan, poesiaren bide galgarri eta askatzailean barna abiatzen da berriro, idazten ikasten hasten da. Horixe da Joan Mari Irigoienen kasua eta meritu handia. Esan genezake ia bizitza erdia eta jarduera literario aberats bat daudela poeta honen bi garai nagusien artean, baina hala ere gaztetako obsesio nagusi berdinek jarraitzen dute azpilanean baliabidez eta bizipenez hornitutako idazlerenean: haurtzaro galdua eta heriotzaren halabeharra. Aspaldiko bi gaiok, ordea, aldaera ugari eta sakonak ageri dituzte orain, hala nola denboraren joana, paradisuaren mina, espazioaren bilaketa, ahanztura... eta abstrakzio maila jasoagoan landuak ematen dizkigu.

 

                Dena idatzia zegoen.

 

                Dena idatzia zegoen, bai, jaio jaioak ginelako eta hil ere hil egin

                beharko genuelako noizbait, orduan ez bagenekien ere.

 

                Eta ezjakintasunak eskaintzen zigun pozarekin, tximeletak eta amona

                mantalgorriak harrapatzera abiatzen ginen, herriko zelai-soroetarantz

                jauzika.

 

                Egunsentia baino gorriagoak ziren amona mantalgorri haiek, baina

                puntu batzu zituzten han-hemenka beren mantaletan —euri-tanta

                beltzak iduri—, gauak ere ereinda baitzituen orduko bere begininiak

                eguzki gorriaren lurretan.

 

                Eta eskuetan hartu eta atzetan gora igotzen uzten genien,

                han goitik ihesi joaten zitzaizkigun arte.

 

                Eta hegan eramaten zituen amona mantalgorriak

                gure gaua eta gure eguna,

                gure bizitza eta gure heriotza,

                orduan ez bagenekien ere.

 

        Poemak "Patuaren intsektuak" du izena, zein bestela. Literatura bakoitzak dauzka bere aro propioak, eta halako parnasianismo luze samar bat bizi dugu gure poesian aspaldion: munduari uzkur hainbeste urte egon ondoren, inon izan diren korronte interesgarrienen lorpenak ekarri nahi ditugu geurera, ez bakarrik Greziakoak, eta molde berriak saiatuaren saiatuz tradizio kultu bat ari dira eraikitzen euskal poetak, gure Antzinatasuna zor izanen diegu zenbait urteren buruan. Horietarik dugu Joan Mari Irigoien ere. Irudi eta motibo anitzetan orientalismoa esan genezakeenaren arrasto ederra eskaini zigun bere bigarren poema liburuan, eta hirugarrenean berriz poemaren formak berak ere tradizio txinatar eta japoniarra ekartzen digu, poemaren laburrak arnastu bezala egiten gaituela, gogoetari espazioa eskainiz. Horretaz gainera, forma estrofiko berri bat proposatu du, lira, perpausaren kadentzia bortxatu gabe garatzen dena bere eskuan, eder, dotore, maitasun poemetan.

 

                Erori da errezela:

                ederra da gero gorputz biluzia!

                Erramu eta kanela,

                zugana da den guztia,

                ene gaua eta ene gau-zuzia.

 

                Usain gozoa darizu:

                gogoko dut zure adatseko oihana.

                Ez naiz beldur ez naiz izu,

                zure soinak bainarama.

                Gorako bidean, galduz noa zama.

 

        Joan Mari Irigoien ez da bakarra joera ekialdezale honetan, baina, besteak beste, ezin egokiago erabiltzen du gure poetak molde hau bere hausnarketak islatzeko, azala eta mamia bat eginik pentsamendua kontzentratuz...

 

                Lehen musua

 

                Ezpainen hezean

                iturbururantz piztu zen erreka,

                tximeleta gorri,

                krabelin-gar.

 

                Ze gailurretara jaio zen

                instant hura?

 

                Ze beste loretara?

 

        Hona beste adibide eder bat:

 

                Bideak eta kontrabideak

 

                Ekialdera joan nahi nuke

                antzinako bidetik

                baina eguzkiak mendebaldera narama.

 

                Zainetan barna

                bihotz ahituaren kirrinkak entzun ditzaket.

 

                Neguko haizeak

                hezurraren hutsak eta hautsak

                harrotuko ditu,

                urrezko dortokak dautzan hilerrian.

 

        Gure poesia kultua herabe izan da umorea erabiltzera, hain segur errazkerietarik eta, oro har, olerkaritza folklorizatutik urrundu beharrez. Iduri luke jasoagorako asmo horretan beldur hartu ziola irriari, poetek umorea anitza dela ez balekite moduan, edo "gauza serioak" beti zurrun adierazi behar balituzte bezala. Menturaz gure lehen poeta modernoek bazuten halako oka bat poesian baino prosan aspertzeraino landutako Mariz, Peruz eta gehienbat oker ulertzeetan oinarrituriko algarez, Lizardiren txinparta batzuk ditugu salbuespen ia bakarra. Barne-arrazoi hau gutxietsi gabe, egia da euskaldungoak ez zituela oso urte gozoak bizi izan XX. mendean, eta horrek ere edukiko du zerikusia gure poesiaren seriostasunean. Gero Arestik ekarriko zuen aire sozial berria mintasun dramatikoz heldu zen, tonu epikoa behar zen herriaren kontzientzia inarrosteko, beste ildo nagusia, poesia existentziala, bortxaz ageri zela itun. Horrek guztiak eta berez dauzkan balioek egiten dute Rafa Egigurenen poesia lana, laburra izanagatik, garrantzitsu.

 

                plantak

 

                zure begietan pausatu

                ta pasatzen utzi nauzu.

 

                errekonozimendu lasai bat

                harrapatu dizut

                zure begien atzetik.

 

                ea zortea duzun

                eta nitaz

                enamoratzen zaren.

 

        "Eguneroko bizitza eguneroko hitzetan", esanen genuke ematen digula Egigurenek, baina gauza arruntek daukaten ahalmen poetikoa baliatzen duela. Abanguarda literario guztiek eduki ohi duten kulturaren ulertze festazalearen partaide, mundua jostailuz betea dagoela ohartarazten digu: tren elektrikoak, boeingak, poxpoloak, Pantera Arrosa, zapatak, karrikak, San Juan sua... eta traste hauen bitartez aurreko belaunaldikoen elokuentziaren poesiatik detailearen poesiara egiten dugu jauzi, poetak, oso jario kontrolatuan, hurbil konkretua paratzen baitigu ikusgarri, kapritxoak diruditen erreferentzia pertsonalak, poemaren bitartez orokor bilakaturiko txokoak, gizakiak, bizipenak.

 

                astronautarena

 

                Izarren arteko

                sabel epel hartan,

                bai goxo!

 

                Arnas hedatu batean

                hire bihotzak emaro

                txalaparta joka.

 

                Irentsitako txanpan tragoak

                su-artifizialak piztuko,

                ziplo!

                barru-inguruetan.

 

                Ur urdinetan igeri

                mini-aingeru motel bat baizik

                ez nintzen denboretan,

                ... nork pentsa

                o, mundu!

                ama antiujudun bat

                emateko adina bazinenik!

 

        Munduaren ganbarako anabasak irudi-sortzaile egin du lehen-lehenik Egiguren, eta halako senak ezinbestean egiten dio aurre esloganari, deklamazioari. Umore hau, ironikoa izanik ere, ez da hitzen zehar-zentzuez edo azpi-esanguraz baliatzen, ez da lexikoaren erabileran oinarritzen, ikuspuntua, kontrastea eta irudia darabiltza Egigurenek. Bere poesia figuratiboa dela esan genezake, begian jotzen duena. Adierazkortasun handiko metafora plastikoak sortuz, irudiaren eskutik garamatza poetak mezura, eta errealitatea interpretatzeko modu berri bat proposatzen digu ustekabean.

 

                Rioko Azukre-Ogitatik etorritako

                Bihotz Sakratu hegalaria,

 

                Igeldoko kartoizko gaztelua,

 

                Hotel Londreseko tontorrean

                ereindako tipula ortodoxoa,

 

                ta Kursaaleko zubian zelatan dauden

                getari borobil prefabrikableak

                zaintzeko,

 

                esploradore kapela daramate

                Donostiako munizipalek.

 

                Hiroxima ta Nagasakitik

                ekarritako tamaritzek berriz,

                bizar berde batzuk

                erakusten dituzte

                noizean behin besapetik,

 

                ta Bulebarreko kiosko aurrean,

                artzainik gabeko inudeen artean,

                alkate potoloa aurrezkoa dantza ezinik.

 

        Ikusi batean tribialak diruditen gaiak ikuspegi xalo ustekoan erabiltzen dituela, beti dauka fantasiak eta irudimenak agerian uzten duten azpilduraren bat gordea, gure segurtasuna kolokan jartzeko. Egizue kontu irakurri dizuedan poemak C.A.T. duela izenburua, Centro de Atracción y Turismo, alegia. Erne hurrengo poema honi, xaloa dirudi. Dena dirudi xalo Egigurenean. Hala dirudi, bai.

 

                arrastaka

 

                Katu bat bezala

                obligatua banago

                autodefentsan.

 

                Zakur bat bezala

                galdu behar banaiz

                kaleetan zehar.

 

                Bigarren kategoriako

                ardi errebelatu bat

                izan behar badut.

 

                Giza-sare monolitiko hauetan

                harrapaturik banago,

                betikoz

 

                nahiago dut lo

                nahiago dut lo

                nahiago dut lo

 

                ... amets bat bizitzeko

                adina banintz.

 

        Xoriño hezurttoen higidurak, urrinegi pasatzen diren basa-ahateek eta aberria galdutako Minotauroak markatzen dituzte, edo, politikoek berriki modan jarri duten aditz puska erabiltzekotan, "ezaugarritzen dituzte", banan bana, Joseba Sarrionandiaren orain arteko ibilbide poetikoaren hiru etapa nagusiak: literaturaren deskubrimendu goiztuak eragindako intertestualitateak markatzen duen kultismoa (Izuen gordelekuetan barrena),  egoera pertsonal gogorrak eragindako itxituraren eta urruntasunaren aurkako minduraren lirika (Gartzelako poemak), eta mundutar anonimo bilakatuak sorturiko hemen nahi eta han beharraren, halakotasunaren eta bestelakotasunaren arteko aro dialektikoa (Marinel Zaharrak bildumako lehen zatian hasi eta egundainokoa).

        Taxuz asimilaturiko tradizio poetiko desberdinen oihartzunaz gainera, hiruretan aurkituko ditugu metaforen ederra, kontrasteen jokoa, mezukeriaren hastioa, pentsamenduaren sakona eta esanguraren anitza eragozten ez duen biribiltasun formala. Lanketa handi honek, ordea, ez darama estetizismora: Sarrionandiaren obra osoari darion malenkonia ez da malurazko dorre pertsonala, sentsibilitate kolektibo bat ordezkatzen du bere oinazean, eta uko egiten dio biktimismoari.

 

                Lau, bost, sei harresi gure inguruan

                Bihotz bata bestearen barruan bezala.

                Euriak zorionari eragindako kantua

                Laku zaharren batean ito zen,

                Haizeak ez dakar ezer. Begiratu,

                Hegaztien itzal hatzeman ezinak lurrean.

                Zer egin dezakegu? Paseatu egin gaitezke,

                Urrats bakoitzean errauts apur bat utziaz;

                Mundua ere geure antzera biratzen da

                Bere buruaren giltza aurkitu ezinik.

 

        Tristetasunaren ganduaren ostean itsasoa ageri da beti, berriaren eta iraunkorraren eredu, bidaia, abentura, borroka eta askatasunaren leku mitikoa. Itsasoa, izan ere, imaginarioaren bideratzailea da, mugagabearen eremua, eta ezezagunaren topalekua goiz edo berant. Bizi nahi bortitzean bizi da poeta, baina distantziak nostalgia sortzen dio, atzean utzitako portuena eta galduz doazen lagunena. Denboraren errepikagaitzak  dakarkio malenkonia hori.

 

                Gure oroitzapenak

                Itsas galeretako oholak bezala

                Ez dira itsas hondoan ezabatzen

                Ez dute inongo porturik helburu,

                Gure oroitzapenak, Itsas galeretako oholak bezala,

                Ur gainean linburtuz doaz

                Uhainek eraginak

                Desegin ezin eta xederik gabe.

 

        Nekez topatuko dugu gure literaturan egilearen bizitza pertsonalari horren lotua dagokeen poesiarik. Bata ezin liteke bestea gabe konpreni, poesiaren bidaiaria dugu Sarrionandia, eta poesia da bere erresistentzia antolatzeko lekua, esan liteke herensugearen aurkako egitaterik egokiena burutzen duela poemen bitartez, poemek bakarrik eskaintzen diotela libre izateko modu bat, Untzigintza poeman ederki adierazia:

 

                Txalupa bat egiteko, lehendabizi zura

                                                       aukeratu behar da

                oihanean: gogorra, lehuna, usaintsua.

                                         Artea edo haritza onak dira.

                Untziolan kila jarri eta kilaren saihetsean

                                                 zuakerrak,

                eta kilagaina, eta mastak, eta tostak, eta

                                               brusola,

                eta karela, eta abor estiborreko toletak,

                                                 eta lema on bat.

 

                Gero itsasoa asmatu beharko duzu, haize

                                                                 olatuekin.

                Orain askatu lokarriak, ebaki sokak, laga

                                         untzia eskumenetik lekora.

                Begiratu zelan hurrintzen den bazterretik

                                                     atako bandaruntz,

                zelan hasi den oraindik harrapa dezakezunean

                               bere distantzia propioak nehurtzen.

                Zelan doan uharrien artetik uhainekin buruka

                                               gurma-egunsenti arraroan.

 

                Begira zelan galtzen den bezperako

                                                           ametsa bezala.

                Baina untzia bakarrik jitoan uztea baino

                                 hobe norbera untziratuez gero,

                lehorrean zutik zabiltzanori oinik ez duen

                                         egur puska horren gainera.

                Mantsoa, errugabea, menekoa ematen duen itsasoa

                           boteretsua eta zitala ere izanen da,

                norbera den guzia norberak egindako zoruan

                                                       jarriez gero...

 

                Eta ez balitz egurrik, ez astilerorik,

                                                 ez kila trinkorik

                haurrek bezala tolesturiko paperezko untzian ere

                                                   abia zaitezke.

                (Bitakora moduan izkiriatzen ari zaren orri

                horretan bertan).

 

        Asko dira, eta garrantzitsuak, Sarrionandiaren lanak gure literaturaren garapenari ekarri dizkion onurak: joera kultistaren abiatzaile, Mikel Ibarguren eta Xabier Izaga bezalako poeta bikainak bideratu dituen gartzelako poesiaren sortzaile, erbestea eta inoneza ezaugarri pertsonal bihurtzen dituen nortasunaren urratzaile... Alabaina, meritu horien guztien gainetik dago balio moral, etiko, eta azken finean iraultzaileen aldarria. Formazio sakon eta ezagutza multiple batean oinarrituta, poetak «erratutako bidea» hartu duenaren fiertasuna ageri du, estetika ez-salgarri batean hartzen duelako bere gain konpromiso historikoa.

 

                Arrazarik eta izenik gabeko zakurra,

                mihia marinel itoaren galtzetina bailitzen

                erakusten duzun zakur gaisoa,

                hor zaude, ni bezala,

                kalea gurutzatu orduko zalantzan,

                inguratzen gaituen guziari harriturik begira.

                Ez dituzu ene eritziak,

                ene kontraesanak,

                ene proiekto ustez argiak ezagutzen,

                halaere nik ez dut zurea baino

                loria handiagorik espero.

                Etxe bazterrera lotzen ginduen

                katea apurtuta aldegin genuen eta

                ez dugu irrikatzen

                ez etxe zakur otzanen atseden goxoa,

                ez lehiaketa zakur galanten

                gatibu handiustea.

                Nahiko berdinak gara: jaberik gabekoak,

                joanala etorritakoak,

                arrotz arrotzak munduan.

                Baina ez dizkiegu hezurrak entregatuko

                albotik urrumaka pasatzen diren autoei.

                Gose zaharrarekin itzuliko gara

                ohizko atarietara

                eta bihar agian berriro

                elkar ikusiko dugu edonon.

                Beraz hurrengora arte, autobus

                jendez bete horretara sartuko naiz

                zu kale ilunean galtzen zaren artean.

                Ondo ibili, broder.

 

        Miranderen zakurra behizaina izana da; Sarrionandiarenak etxera lotzen zuen katea apurtu zuen, eta harena urak daramalako baldin bada geldiezina, honena jaberik ez daukalako dabil alderrai kaleetan barna, beti zalantzan. Miranderen zakurra aldarean ohoratzekoa da, baina zer kausatako martiria den argitu gabe uzten digu, eta hala izan behar du gainera, poetak biktimismoan egiten baitu bat bere poemako protagonistarekin; Sarrionandiak konplizitatean egiten du zakurra adiskide, eta biek ere ez dute loria handirik espero, badute nahikoa lan bizitzen, hilondokoaz arduratzeko. "Anaia" esaten dio Mirandek bereari, Sarrionandik "broder", ulertu behar baita anaia baino anaiago, kolega, gaizkide. Zaharrez hila da hura (zaharra zelako dute ito), eta honek ez die utziko hezur pusketa ondotik pasatzen diren mamuei, hori da bere bizitza: ogiaren borroka, eremuaren finkatzea, nortasunaren gordetzea... Alderaketa honek ongi islatzen ditu, ene ustez, bien mundu poetikoak eta —honetarako zen bien erkatzea—, arestian aipatzen nituen Joseba Sarrionandiaren balore iraultzaileak. Lizardik zuhaitz eroriaren lantua egin zigun, Arestik enborra zerratzen zuten langileen amorrua kantatu zuen; Mirandek zakur hilaren eresia egin zuen, Sarrionandia zakur biziari mintzo zaigu. Biziari, jabegabeari, arriskuan —eta ez ahantz, otoi, zalantzan!—, baina berea defendatzeko prest dagoenari kantatze horrek eman dio Joseba Sarrionandiari daukan unibertsaltasuna.

        Zakurrak, idiak, zirauna, hegaztiak... abereek bakardadearen muga izan litezke, gizakiak deserrian dituen mundu bat. Bakardadearen poeta dugu, bereziki, Karlos Linazasoro. Egia da bere lehen liburuan maiz mintzo zaigula pluralean, baina gu horrek mozorro funtzioa dauka, nitasuna sobera ozen azaltzeko herabe, ez bada haurtzaroa osoro ezin gainditu batek elkarrengana bildutako minduen multzoarena. Nekazari giroko eta gaztetxoen jolasetako irudiak eta konparantzak ikusiko ditugu ia beti, ez ordea natura kantatzeko, gizarte mota bat deskribatzeko edo iraganaren gorazarrerako, funtzio mitiko baterako baizik: paisaiaren momentu jakinak dira poemak, egoera animikoak islatzeko baliabideak. Ingurua gauzez eta animaliez betea ageri zaigu, ez pertsonez, eta inor azaltzen denean, bere presentzia ez da ondoko bakardadea areagotzeko besterik.

 

                Gaur bakardadeak temaz zurratzen du gure bihotzetako

                aldaba ttikia, eta mila zatitan hautsia dirudi denborak.

 

                Udazkenaren behatokitik izar itsuak begiztatzen dira

                espartzuzko tristuraren erdian nabigatuz.

 

                Nabariagoa egiten da orain bailaran jainko ttikien ausentzia

                zeren itzaliak baitaude intxaurrondoetako olio-lanparak.

 

                Badoaz urrunerantz idizainen urrats nekatuak

                azken bideska larrietatik gora, burumakur.

 

                Zakurrek gurdi-gainetan belarriak tente dauzkate

                ziraun traidorea azalduko balitz ere.

 

                Edo ihintzaren manta hezea, zeinak oinazez blaitzen

                dituen basoilarraren kantu abandonatuak.

 

        Oroimenak eta irudimenak batera egiten dute lan, deskripzioak barneko egoeraren adierazle dira, tristuraren proiekzioa. Leku edo une mitikoak dira, beraz, bailara elurtua eta hiriko karrika abandonatua. Ez dago batetik besterako gatazka geografikorik, biak ditugu espazio bakartuak, maitasunaren ausentziak berdintsu triste bilakatuak, maitasunik ezak dena bihurtzen baitu huts eta ezinbiziko.

 

                Arratseko laurak eta hamar dira eta ez da musurik ikusten kalean.

                Eskaleak estrazazko paperean biltzen du bere bihotz gosebera.

 

                Boz ttiki hori entzuten da soilik abenida eta kale hustuetan,

                guri hain ezaguna egiten zaigun berbera; akaso gure barrendik

                irteten delako, lotsagabeki, arratseko laurak eta hamar direnean.

 

        Gizartean arrotz, umezurtz sentimendu handi baten zama dakar Linazasororen lehen poesiak.

 

                Eta zigarro ketsuen artetik esan ziguten ez gelditzeko

                hiri hartan, joateko beraiekin, han ez zegoela masusta gorririk,

                ez amodiozko errezetarik,

                apopilo-etxeetan herioa zintzilikatzen zutela patronek kuadro gisa.

 

                Baina apeaderoko argiek itsutu egin ziguten ikusmena,

                eta soilik ikusi ahal izan genuen kalegarbitzailearen alabastro irria,

                kioskoetako pornografia deslaia, burdinbideko brontze kolorea.

 

                Hori besterik ez. Eta hiriaren zaindegian gure gorputzak gorde

                eta poema bat irakurri genuen bizitzaren itxarongelan.

 

        Zernahi gisaz, kanpoko mundu hori itzulian datorkio ostera poetari. Bere jarrera kontenplatiboak kutsagarri bihurtu du poeta oharkabean, besteak beste Linazasorok ikusteko, detaile piktorikorako daukan ahalmen bereziak halako traizio positibo bat egiten diolako. Inguru desjendetu baina malenkoniatsuki eder horrek beteko du, nolabait, bere bakardadea, metaforaz pilatzen den deskripzio pausaturako eta gogoetarako bikain erabiltzen dakien lerro luzeko bikotan, karrankarik gabeko idazkeran, soseguz, hasierako diskurtsoaren fatalismoari dagokion bezala. Noizbait, tentuz bada ere, fidakaitz, zuaren bila abiatuko da poeta hurrengo liburuetan, bakarralditik maitasunera eginen du, eta honen maluretara. Munduarekin harremanetan hasteko uzkur zenak, kontenplazioa utzi eta etorkizunerako urratsa emanen du, ezein karabanaren aiduru egon gabe. Harremana problematikoa izanen da, baina egon badago, bere baitako jardunetik dialektikara datorkigu. Inkomunikazioa haustearen prozesua da Karlos Linazasororen poesia, eta horregatik da, bilduenean ere, ezin humanoagoa.

 

                Alferrik litzateke orain zerbait esatea

                iritsi baitziren gugana beste iratxo batzuk

                beste itzal eta leinuru eta aje fidelak

                —nostalgia lizuneko antxeta urdinak—

                eta zaratak hausten ditu dagoenik ardo triste

                eta argi doizko gauetan idatzitako

                murru leiendaz beteak

 

                Hutsala litzateke erbeste, errezo, mehatxuak esatea

                oro denean orain gandu zauritu eta Ilargi zahar:

                zure ahoan isiltasuna da purutasun bakarra.

 

        Lehen, euskara eskolatik kanpo zegoen garaietan, poesia zerabilten gure idazleek haurrak euskaragana zaletzeko, asmo horrekin idatzi zituen Oxobik bere fabula asko, eta ez da kasualitatea Pascual Iturriaga maisu eta pedagogoak ere alegiak moldatu izana, biek ala biek piztiak harturik protagonista, erran gabe doa. Orain berriz bazter samarrean gelditu dira saio historiko haiek, orain baditugu ipuinlariak, baditugu nobelagileak, baditugu kontalariak, baditugu marrazkilariak... eta horien guztien produkzioa bideratzen duen industria bat ere badaukagu. Baina harrigarria dirudien arren, literaturaren eta hezkuntzaren alor garrantzitsu honetan modu jarraituan jardun duen poeta bakarra daukagu: Juan Kruz Igerabide. Egia da bere obra poetikoa zabalagoa dela, baina hasi berrian helduentzako eginiko poemetan ageri zituen ezaugarri estilistikoak geroztikako haur-lanetan garatu ditu nabarmen, horrexek egin du berezi eta nortasuneko.

 

                Uso xuriek

                Hegalpetan lanbro epela

                Uxo isuriek

                Lanbropetan langa opila

                lxo usuriek

                Koloreen jabetza emea

                Musu usu sutsua

                Ene kolore kloka umea

                Urzo ur zu

 

                Zilarra bidalia izan da

                        Zilarra

                        Zilar zuria

                        Zirrara

 

                Hiru loretan lore

                Tximistaren gerriko

                Hiru krixketa krabelin

                Ilargi gizenaren alaba

                Hiru xurrumurru masusta

                Haizearen zirriztu negarra

 

        Gaztetxoak helduon literaturaren hainbat lanez jabetu diren moduan goza genezake helduok idazle honek gaztetxoentzako berariaz egiten duen poesiarekin, hain baita estetikoki landua eta gogoetaren ñabardurei emana. Entzun Gerezi zauritua izeneko haiku biribila:

 

                Txolarrea mokoka gerezian:

                Mina daukat eztarrian.

 

        edo Haserre izenekoa:

 

                Lokatzetan eseri eta

                sagarra txirtxilatu paretaren kontra:

                Orain, lurrikara izango da.

 

        edo izenik gabeko hau:

 

                Noiz egingo ote du elurra,

                berriro

                nire herria ikusteko

 

        Ez al dira zoragarriak? Literatur kanonean onartu ez den poesia dugu hau. Helduok Mafalda eta Axterix geureganatu ditugu, baina beldur diogu itxuraz haur eta gazte literaturari, nahiago dugu "inozokerien zokoan" utzi, hala komeni zaigu sinestea ere, nik dakidala behintzat, helduon literaturak ekarri ez duen askatasun mentala ari baita ekartzen, asmatuz, aldatuz, zentzugabetuz... hitz batean esateko, erronka botatzen digu. Eta guk, zuhurki, paso egiten diogu.

 

                Lapurdin

 

                Lapurdin ba omen zen Axular bat;

                lepoan eramaten zuen fular bat.

                Behin, igo zen globoan

                eta Ameriketaraino joan.

                Fularmonika joz irabazi zuen dolar bat.

 

        Eta, jakina, heroi berriak dakartza gure piztiategiara:

 

                Mutrikuko trikua

 

                Bazen Mutrikun triku bat

                eta hondartzan izan zuen istripu bat.

                Sartu zitzaion arantza

                sudur zuloan gorantza.

                Haren mediku izan zen bisigu bat.

 

        Juan Kruz Igerabidek ezin hobeki frogatu digu gaztetxoen psikologiak eta formazio mailak eskatzen dituzten parametroetan idazteak ez dakarrela kalterik kalitatean, baldin eta irizpide estetikoak hartzen badira gidari. Poesia honek eskatzen dituen maisutasun formal handiaren eta espiritu ernearen jabe da gure poeta. Seriosaren eta infantilaren arteko lotura zaila egiten du, txinparta ikusgarritan, barrearen aldaera guztiak erakusten dizkigula. Didaktismotik zuhurki urrundua eta hala ere munduaren ikuspegi etikoa txertatuz, inozokeriari aurre egiten dio poetak bizitzaren mikatzak ezkutatu gabe. Plazer eta hausnarketa bihurtzen du hitzen jolasa Juan Kruz Igerabidek.

 

                Oinetan lokarri

                (Eta bihotzean korapilo)

 

                Oinetakoak lotu eta askatu

                aritu da haur bakartia

                arratsalde osoan, isilik.

 

                Zaintzen duen neskak

                irribarre egin dio, harriturik.

 

                Atea jo dute; nor ote?

                Haurrak bere lanari utzi dio.

 

                Atean amaren aurpegia agertu da.

 

                Haurrak lanari ekin dio berriro;

                Oraingoan, bihotzeko

                korapiloa askatu du.

 

        Bere aurreneko liburuan, Sakanako errealitate gordinean kokatua baina ahots propio indartsuz azaldu zen Juanjo Olasagarre. Zanpaketarik gabe eta euskaltasun aurrerazale batean bizi nahi eta ezinaren eredu bihurtzen da liburu hartan (Gau-pasak), eskualdea. Errealitate itogarriaren kronikaren eta sentimendu pertsonalen arteko nahaste bat eskaintzen du poetak: introspekzioa egiten saiatzen da, jakinik, alabaina, idazlea bera ere lurralde okupatua dela. Olasagarrek heldutasun handia erakutsi zuen kadentzia luzeko poemetan, inguruari erne ageri zen, niaren eta guaren arteko dialektikan, esana hitzik birjinenez zorrozten zuela ("lime", "apeu", "ozkotz" bezalako berba ozen eta zehatzak ekarriz gure ondare poetikora), konformismora lerratzen ez den ezkortasun kritiko batean.

 

                Euri eza eta bizi-arazoak direla medio

                sentimendu demografiak

                urrikuntza ikaragarria hartu du

                atxiloketa ugariak

                gauez gau

                nekez heltzen dira

                egun lanbrotsutako zirraren

                espetxe guttunak

                noizbehinka lerro hits batzuk

                uhuri gargail gisa

                isiltasuna gero

                errefuxiapenak urrutiko herrietara

                —perzepzio bestelakoen erresuma ilaun—

                estradizio uholdeak

                heriotz zigor akitzen dira

                gure burua maite duguneko jats beltza esaterako

                hilobi amankomunean datza

                hira lits urgunekin batera

                desioa gau-haginetan

                itzultzen da doi

                ihes egiteko berehala

                atzipe ez dezaten

                proteina dugun hogena

                zokorik ilunenetan gorde behar izan da

                azken heroi bezala

                ekintza suizidetara behartua dago

                euri eza eta

                bizi-arazoak direla medio

                sentimendu demografiak

                urrikuntza ikaragarria hartu du

                lurralde okupatuan bizi

                lurralde okupatua izan.

 

        Juanjo Olasagarreren poesiaren bigarren zikloa bi liburutan banaturiko antzezpen handi batek osatzen du. Hartan, poetaren sentsibilitate anitza hainbat pertsonaiatan gauzatu da, eta haien arteko harremanak dira poesia sortzen dutenak, igurtziz bezala istripuz. Jubilatuak, dibortziatuak, langabetuak, maitale zapuztuak, lagun presoak, hiesdunak... nor bere arazoekin, nor bere psikologiarekin azaldu dizkigu Olasagarrek. Idazketa narratibo batean, apainduraz urri eta argitasunez aberats, poetaren ezkortasunak arrazoi objektiboak aurkitu ditu besteen oinazean.

 

                Izan gaitezen lagunak esan

                eta alde egin zenuen.

                Eta hantxe gelditu nintzen

                zornea zeridala eta zeridala

                nola urruntzen zinen begira.

                Ezin zitekeen, ezin zitekeen,

                errealitatea ukatzea da

                defentsa mekanismo abila,

                baina gutxirako balio du.

                Zornea zeridala eta zeridala

                nola urruntzen zinen begira.

 

                Gero telefonoa nuen aire,

                hari batean bizi nintzen haritik,

                hari bizitza esatea baldin badago.

                Erregua zeridala ahotik

                hala ibiltzen nintzaizun deika,

                itzul gaitezen, itzul gaitezen,

                baina zuk argi zenuen zortea:

                zuretako ezetz, ezetz zen,

                niretako sufrikarioa, ordea.

                Erregua zeridala ahotik

                hala ibiltzen nintzaizun deika

 

                Hurren hil beharra zintudan,

                zure heriotza zen nire bizitza.

                Eta hantxe ibili nintzaizun,

                labanazoka petxuan

                (zentzu figuratuan jakina).

                To kabroia, to kabroia,

                barreiatu nizun burmuina.

                Zu hila zinen ni bizia.

                Nola izanen gara adiskideak?

                (zentzu figuratuan jakina).

                Nik adiskidetarako nahiago ditut biziak.

 

        Teknika honekin itzulbide, gurutzaketa eta elkartze ugariko obra sortu du Olasagarrek, eskualde habitatu eta bizi bat eskaintzen digula, alegia, gizategi unibertsal bat: Joxerra Agirre, Ana Yoldi, Andres Basterra, Anjelines Berasategi, Mikel Urruti, Josema Irutagoien, Endika Lakart... Gure poesian parekorik ez duen tragikomedia honek anti-Euskadi bat paratzen digu begi-bistan, bateko eta besteko erretorika ofizialek ezkutatzen duten euskal herri erreala. Eta honela ikusten du errealitate hori, hots, honela ikusten gaitu Caponek, Nemesio Lakarten zakurrak:

 

                Capone txakurrak

                zaunka esana, Lihn poeta txiletarraren

                poema bat entzun ondoren

 

                Bi lurralde sortu dituzte: Da lurraldea eta Balitz lurraldea.

                Gaztaroan lurralde bakarra egin nahi dute bi lurraldeez,

                Historia bakarra idatzi nahi dute ñabardura epikoz.

                Balitz lurraldeko iraultza programatiko guztiak esportatuko dituzte Dara,

                bandera berriak sortu, errebelioa ezarriko dute lege.

                Bolada batez bietako hiritar uste dituzte beren buruak.

                Eta badirudi bi pasaportez ibiltze hura behin-behinekoa zaiela,

                noizbait ere iritsiko dela Batze-Agiri eguna.

                Baina ez da iristen, eta urteek aurrera ahala

                zaildu egiten dira harreman diplomatikoak.

                Hor hasiko dira mugei buruzko gorabeherak,

                Historiaren bertsioari buruzko ika-mikak,

                eta benetakotasunari buruzko guda lehertuko da.

 

                Da-n direla Balitz-ko bizi puskak ageri zaizkie,

                Balitz lurraldean daudela Da-n lurperatu zituzten hilotzak.

                Sentimendu estraperloan dabiltza gauez.

                Arrazoigintzan egunez.

                Oraindik ere bietako hiritar uste dituzte beren buruak

                eta saiatu egiten dira bitartekaritzan.

 

                Baina zergatik zaie horren zaila bakea sinatzea?

                Zergatik dute izan-afan suntsitzaile hori?

                Inongabeko errefuxiatu, noiztik dira?

 

        Gure bizitza osoa dago lotua animaliei, edo animalien irudiari: Lagarto eta Chimbo xaboia zegoen kanila ondoko arraskan gure etxe proletarioan, komunean berriz El Elefante izeneko papera zegoen zintzilik kordelean pasata, nik behintzat gehien maite nuen krakada ogitartean La Vache qui Rit neukana zen, dastatu nuen lehen garagardoa El León izan zen, ingelesa murduskatzen jarri ninduten rock taldeen izenak The Animals, The Beatles, The Bee Gees, Iron Butterfly, The Monkees, The Pinck Floyd, Skorpion... denak abere izenekoak izan ziren, El Conejo eta Caballo Blanco lisibekin egiten dugu gobara, gure telebista zoragarriaren ikurra txori bat da, txantxangorria omen, eta bertako haur programa batek Betizu du izena, eta bilbotarren ikurra lehoia baldin bada, babazorroena —futbolaz ari naiz— azeri bat da gaur egun, eta ez baba-bete-zorroa (diglosiaren abantailak, zer duda egin!), eta esanen nuke, Olasagarrek horretarako baimena ematen badit, Osasunakoak ez direla laster mundu osoak, antza, dekretuz gorrotatu beharko dituen "gorriak" edo "gorritxoak", koloreagatik alegia, baizik eta ume guztiok maite ditugun mantangorriak, hitz eginen diot honetaz Asisko Urmenetari, alegia, Kukuxumuxu izeneko piztiari, Landabeneko Seat lantegia Wolkswagen etxearena da-eta, honen ikurra, izan ere, mantangorria baita, balegoke hor aukeraren bat...

        Piztiek bizitzaren eta artearen alor guztiak hartu izan dituzte. Zer da Guggenheim ospetsua, aurreko txakurtxoa gabe? Metal puska bat besterik ez. Puppy terrier-ek zaintzen duela, ondare bat bihurtzen zaigu. Piztiak artearen sorreran bertan egon direla esan liteke: behortegi ederrenetariko bat omen daukagu euskaldunok Zestua edo Deba den inoiz argituko ez dugun zoko horretan, eta apika hartan oinarritu da Koldobika Jauregi bere behor putinkariak egiteko. Ekain berria egiten ari dira orain, material ez-hondagarriko leize biki bat. Ez dakit Guggenheim-ek adina turista bilduko dituen, beharbada barne-turismoa eta eskola-turismoa ukanen du helburu. Hitzalditxo honetan aski frogatua gelditu denez ordea —hala espero dut—, gure Ekain zahar eta berria poesian daukagu: untxiak, dortokak, hontzak, kaioak, zakurrak, sorgin-orratzak, xoxoak, masopak, tximeletak, amona mantangorriak, katuak, ardiak, ziraunak, basoilarrak, antxeta urdinak, uso xuriak, txolarreak, Motrikuko trikua...

        Harrigarria da, piztien bitartez jarduten ahal dugu gutaz eta gure historiez. Poesiaren bitartez alegia. Eta poesian barrena gabiltzala, turista hasi eta bertako amaitzen dugu beti.

        Halako piztiak dira poetak berak ere: harrapariak.

 

 

© Koldo Izagirre

 

40 poetak

40 kaierak
4 hitzaldi
audioa