|
|
|
Errealitatearen arbola XX. Mendeko Poesia Kaieren lehen argitaldia aurkezteko Lirikaren helburua espresio perfeta lortzea da, horregatik ezagutzen ditugu beti testu bera idazten eta berridazten bizi osoa ematen duten poetak: tornuan daukaten pieza behin eta berriz leuntzen ari diren aprendizak dira, lima eskuan. Baiki, mekanikak, geometriak ere, horixe baitu helburu: espresio perfeta. Zein ote da espresio perfeta Luis Berrizbeitiaren arabera ordea, espresio perfeta gauzak berak omen dira... Ados baldin bagaude behintzat, poesia geometria dela aterako dugu. Ba ote? Ez dut nik hala uste: geometriaren bat izatez gerotan, poetak erakusten dizkigun gauzen geometria genuke poesia. Berrizbeitiak, esaterako, halako introspekzio bat egiten du gure kulturan non esan litekeen historia egiten duela, gure literaturan izan ez genituen poemak ber-sortzen dituela (Oihenart despeditzen du, Pariserat doalarik), eta bidenabar jaso eta duindu egiten duela aurreko tradizio guztia, batez ere molde zaharreko egiturez baliatzen delarik. Ez ezazuela pentsa, alabaina, apokrifotasun jokotan edo pastixak antolatuz laketzen denik. Bere poesia erreferentziaz betea dago, baina ikuspuntu gaurkoa eta modernoa du, behakoa beti du kritikoa. Ernetasun handian idazten du, aldiro ageri dituen kezkak dira jardun poetikoaren nolakoa eta idazletzaren zertarakoa. Horrek behartu egiten du, alde batetik, tradizioaren jarraitzaile hutsa ez izatera, eta bestetik, perfekzioaren etengabeko bilaketa batera. Hitzaren Euklide bat bezala, bai. Lizar bat itsasoaren erdian ernetzen da Poesiak badu bere zailtasuna, geometriak planoaren azpia ere jakin behar duen gisan azaldu nahi baitu ilargiaren ostea; are gehiago, poesia ezagupide modu berezia da. Den mendreneko ahalegina eskatzen eta bide laburrena eskaintzen duen gure egungo literatura prosaikotu honetan ez da harritzekoa "poesia hermetikoa" izeneko lelopean kokatu izana kritikoek Iñigo Aranbarriren lehen bi liburuak. Bere poesia ulergaitza zela, alegia ("Ez naiz argi mintzatzen"). Aranbarrirenean mitologia desberdinez elikatzen da sinboloa, aipu kulturalak anitzak dira, arte desberdinekiko erreferentzia ugari dakar, esangura berriz aberasten ditu hitzak... Honek guztiak testuaren indar konnotatiboa areagotzen du eta, beraz, irakurle adoretsua eskatzen. Zailtasun hori, erran gabe doa, poetaren beraren hautu kontziente baten ondorioa da, ("Ez naiz argi mintzatzen, eta badakit"). Zenbait eskultoreren bilakaerak erakutsi ohi duen gordekoak argitaratzearen antzekoa izan da Iñigo Aranbarrik liburuz liburu poesian egin duen ibilbidea: espazio itxi baten zabaltzea. Trinkotik harrora egin du, esaldi laburbildutik lerro luzeko perpausa lasaietara eraman gaitu, eta formulazio gotorretan eskaintzen zizkigun mezu kriptikoak poema ia-narratiboetara ekarri dizkigu. Dekodifikatze bat egin du, ariketa psikoanalitiko batean bezala obsesioak espazio ilunetatik argira atereaz. Ez, alabaina, konfesionalismo errazean. Irudiek ez dute indarra galdu, eta poemaren egitura lirika problematiko batek sortzen du, "Leiho irekiak" izenekoan bezala: Inoiz ulertuko ez dudan zerbait esan zenidan: Luzien Etxezaharretak zorrotz idatzi duen moduan, Itxaro Bordaren tristura etsipen sortzailea da, liburuz liburu frogatu digun bezala. Tristetasun hau, noski, ez da poetika negarti baterako estakurua edo bizitzarekiko akidura literarioa. Bordak bere gain hartzen ditu emetasunaren kontzientzia eta Euskal Herri alienatu batenganako hastio kritikoa. Honenbestez, poemek isurtzen duten goibeltasuna konformismoa inarrosteko modu berezi bat baino ez da. Gas malko-eragileen artean egiten du maitearen galde, eta betiereko lelo erretorikoa izan zitekeena egunerokotasun gordinean kokatzen baldin badigu eztitasunak eta bortizkeriak elkar elikatzen duten plastizitate dramatiko batean, ber gisaz gaitu "gure kaleko" topiko zatekeen horretatik ateratzen oihu ez-ofizial horren urduriaz, bere baitakoa soilik den garrasiaren aldarriaz. Bi plano hauen kontrasteak —eta soseguz ezin uztartuak— sortzen dute poesia honen durduzatzeko ahalmena, bakardadea eta urruntasuna nagusi ageri dituen urraduran: Haize zirimola azkarrek inarrosten dute Esperantzaz —eta baita xalotasunez ere— beteriko garai batean (1978an) argitaratu zuen bere kasa Bernardo Atxagak liburu txiki, eder, eszeptiko eta ironiko bat, Etiopia. Gure kulturaren establishmenak jaramon handirik egin ez bazion ere, eragin berezia ukan behar zuen obra hark, esan bailiteke gure egungo poesian dabilen joeren aniztasuna eta noranahiko asmoa, ahalegin pertsonal hari zor zaizkiola. Poesia sozialari bezala poesia existentzialari uko eginez eta sentimentalismoari bezala baikortasunari bizkar emanda, jardun poetikoari berari buruzko jarrera berri bat zekarren Etiopiak: poeta ez da mintzo lehen pertsonan, sentimenduak gorde edo intelektualizatu egiten ditu inozotasuna ekiditearren; inguruarekiko behakoa urruna du, ez ordea insolidarioa, maite ditu baztertuak eta derrotatuak; "dena esana balego bezalako" zuhurtzia hotzak ez darama isiltasunera, baizik eta egunkarietako, liburuetako eta filmeetako erreferentziak ekartzera ingurua deskribatu eta ulertzeko collagearen teknikaz, gure oroimen kolektiboa aberastu eta osatzeko. Liburu hartan, mendeetako gai eta paisaia tradizionalak behingoz utzita gure literaturak konkistatu nahi zuen "kalea" edo "hiria" baino, mundua da oparitzen zaiguna. Poetaren gelak mundu osoa hartzen du, ludiko lau bazterrak ditu kokagune, eta geografia ideal horretan mundua baldin bada kokagune osoa, erreferente teknikoa ere mundu guztiko literatura eta paraliteratura da, bere aipu, dialogo eta pertsonaiekin Atxagaren tradizio bihurtzen dena, eta horrenbestez gurea. Etiopiak abanguardia ekarri zuen, transgresioa, irudiaren nagusia, marginalitatearen edertasuna... Poeta gazteagoen aldarri eta eredu izan zen aldi berean, belaunaldi berriek behar zuten modernotasun literarioa. Etiopia eta haren area Arestiren harriari kontrajarri izan zaio. Ez dut esanen interpretazio zilegizkoa ez denik, baina harria bera area-ale aunitzez sortzen baita, azken finean zentrorik ez dagoela digu adierazten harriaren hondartzeak. Eta horixe izan zen modernotasun berriaren ekarririk eraginkorrena: zentroak pluralak direla. Hutsalak my love zure zetazko galtzerdi distiratsuak, Arantxa Urretabizkaiak aitortua du langintza lotsagarri bat balitz moduan idatzi zituela bere lehen poemak, ezkutuan, inori deus esan edo erakutsi gabe, "poesia egitea" emeei –edo ez aski arrei- dagokien ahultasuna balitz bezala. Baina, zorionez, gizonen artean gizonezkoago azaldu behar zuen emakume gazte hark oso bestelako jarreraz idazten zituen poemak, defentsa artifizialik gabe, bere sena libre eta laxo isuriz. Naturaltasun zail hori da Urretabizkaiaren poesiaren balore nagusienetako bat. Hala berean ditu ezaugarri, irudi literarioen ekonomia handiz, hizkera zuzen eta gozo baten bidez hartzen duen indar ebokatiboa eta ahapaldi klasikorik gabeko periodo luzeko errepikatuetan lortzen duen musikaltasuna. Bakardadea, haurtzaroko munduaren nostalgia, alabaren aitarekiko harreman konplexuak, eta idazterakoan euskaldunok hain herabe izan omen garen maitasunaren esperantza dira gure poetak bere bi poema liburuetan landu dituen gai nagusiak, beti ere emetasun minduko gandu mehe baina ez ahul batek osatuak. Zer egin dezaket Konturatu zarete naturaren erreferentzia —zuhaitzarena, partikularzki— errepikatu egiten dela, nolabait ere, irakurri dizkizuedan poema zatietan: Berrizbeitiak haizearen fereka inbisiblea ikusten du fago, ezki, zumar, platanoetan; Aranbarrik errekaldetik itsasora ekarri du lizarra, edo itsasoa lizarraren bihotzera; Bordak zu eta ni hosto inutilen parekoak garela diosku, Prevert-en oihartzunez; Urretabizkaiak ezin du jakin arbolak bizirik dauden ere, zu baten aiduru malenkoniatsuan dagoelarik... Idazlea prozesu batean kokatua dagoen sujetoa da. Eta hori horrela delako izan liteke testu bat esangura anitzekoa, eta are interpretazio kontrajarriak ere onartzen dituena. Eta, zer esanik ez, horregatik doa poeta bere ikuspuntua aldatuz (geometria osatzen du), ondorioz bere estiloa ere aldatzen duela: nork esango zukeen 1978 hartan, Atxagak honelakoak idatziko zituela? Geldiro haziko zara, mara mara, Harrigarria egiten da, baina ez hainbeste. Gai konkretua hartu duela kantagai, eta naturakoa izatea. Omenaldi eder bat, noski, hainbeste eman digun arbola xumeari. Eta sagarrondoaren azpian, siestan axolagabe edo arnas hatzeko gelditua Bonny dago, edo Clyde; alegia, gardenago: trikua, poetak faunatik mitora ekarri duen beste marjinatu hunkigarri hori. Ziklo berri bat hasi da, baina lehen hazia hogei urte lehenagoko poema polimorfo haietan zegoen. Txepetxak behiala bertsolariaren kantua erakarri baldin bazuen ere, naturako gauza ikusgarriek —zuhaitz tantaiek— hartu izan dute gure kantagintza, "Arboletan den ederrena da / oihan beltzean pagoa"... Ez bakarrik kantagintza, baita prosa ere: "makal zugatzaren irudira zuzen, pagorik lodiena baizen zabal, arte gogorra bezela trinko, gorosti hezearen antzera zimel..." Pagoa... ederra eta lodia. Baina balore —barkatu, Joxe— balio positibo hau bestelakotu egiten da, kontestatu egiten du poetak. Espresio perfeta, anitza delako. Pagoa geldi dago Azurmendiren poesiaren protagonista lehen pertsonan mintzo den ni bakarti hori da, egia establezituen aurka eta, ondorioz, Jainkoaren aurka ere matxinatua. Urrun gelditu da denboran hain hurbil zegoen Jainko asetzaile hura (hirurogeita batekoa da poema). Jainkozko beteak okitua ageri da poeta, problematizatu egiten du Goikoa. Ez ordea kezka teologiko gisa. Kontu eske ari zaiona sakramentuari gainez egindako Camus-en gizona da. Horixe izan nahi luke poetak, gizon bat, besterik gabe. Azurmendiren poesiak Jainkoari berari oldartzen zaio, ez Jainkoaren irudi bati edo manipulazio bati. Ez du gizona salbatu nahi, gizon izatearen kondena pairatu baizik. Horrek, orduan, berez zekarren gizarte kontzientzia. Existenzialismo soziala hemen ageri da Arestik ikur bilakatu baino lehen. Azurmendik "poetikaren" ardura gabe sortzen du itxuraz, egunkari pertsonal antzeko batean, eta agian horregatik dute bere poema libreek halako indarra. Izan ere, dena ez baita geometria euklidianoa, burdinak badu edertasunik txatarrean ere. Geometriak, poliedroaren aldeak baino anitzagoak dira: pagoaren egona oso bestela ulertu zuen Nemesio Etxanizek. Alboko pagadian Bakardadea, tristura.... gai errepikatuak dira Etxanizenean: "Ilunaldi" du titulua, hain zuzen, poema honek. Nemesio Etxanizen literaturak euskaltzaleen esker ona eta literaturzaleen begiramenezko isiltasuna jaso izan du urteetan. Bigarren mailako poeta zatekeen, eta berak ere onartua zeukala dirudi: bertsolari senak, punturako erraztasunaz, bete-lanera darama zenbaitetan. Arnas handiz hasitako poema batzuk, arrunkeriaz amaitzen ditu. Bere obra poetikoa, oro har, irregularra da, gora-behera handikoa. Baina han-hemenka ageri dituen aitorpen biluziengatik eta hasperen etsiengatik, merezia du Nemesio Etxanizek poeta handien ereinotza. Berak esana zuen "bihotzak agindu erara" ondu zituela poemak. Egia da tresneria handirik gabeko poeta dugula, baina halako gardentasunaz mintzo zaigu non lirika sentimental bat osatzen baitu nahiaren eta ezinaren, grinaren eta lotsaren arteko pultsuan. Pako Sudupek ongi atzemana duen bezala, maitasun galduaren poeta dugu Nemesio Etxaniz, eta bere malkoak, inozoaren muga arriskutsu horretan baldin badago ere, hunkitu egiten gaitu, frustrazioa molde dotorean ematen dakielako. Zuhaitz handian ikustean Kontenplazioa dugu hemen nagusi, eta zuhaitz baten ikusteak darama poeta beste ikustate batzuetara, sentimenduen mundu adierazgaitzera. Iratzederrek Beloken beneditarra sartzea erabaki zuenean halako gertakari historiko xume bat zen gertatu, bertan baitzegoen Aita Lertxundi musikaria kantika liburua osatu nahi eta ezinik. Orduan agertu zitzaion behar zuen letragilea, otoitza euskaraz ederren egiten zekien olerkaria. Horixe da, batez ere, Iratzederren poesia: otoitza kantuan. Apezteko gogoa eta euskaltzale izateko gogoa, biak batean piztu zitzaizkion, eta bere obra ere binomio etenezin horri zor zaio, fedea eta euskaltasuna bat ditu ezin banatuzko karrean. Iratzederrek esan ohi, Etxenizen modura, berak ez duela literatura egiten, bihotzean dituenak erran besterik ez. Baina bihotzekoa usadioak landutako molde nobleetan ematen du, hizkera gozo, irudi gutxiko eta hunkitze ahalmen handiko poemetan, espiritu minbera baten dotoreziaz, kantuan edo isilean esateko. ADIO Joxe Azurmendiren arabera, gai bakar batek eragin zuen Mitxelenaren poesia: Euskal Herriaren agonia, sentimendu tragikoa bere egin duen espiritu minberaren eskutik. Hor gauzatzen da Mitxelenaren poesiaren tentsioa, fedearen eta fatalismoaren arteko tira-biran: oinazea, penitentzia, gurutzea, kalbarioa... Kristoren pasioan oinarritutako iruditeria eta kontzeptuak darabiltza bere herriaren egoera adierazteko (gerraondoan idazten du), baina herri horrek ez du hil nahi, erromes doa salbazioaren bila, horixe baitu esperantza bakarra, Semearen hildura Amak eztituko du. Azurmendiren beraren hitzetan esatearren, "Euskal Herriaren interpretazio teologiko-liturgiko bat" egiten du Salbatore Mitxelenak. Poema asko egin dira arbola irudi hartuta: gogora dezagun Manex Erdozaintziren Gure etxegibeleko haritza, edo Jokin Zaitegiren Erbestean Aritza edo Lizardiren Zugaitz Etzana, garaikide zuen Amado Carballo poeta galegoaren Os piñeiros mortos oroitarazten didana beti... Baina orain Otañoren Amerikako Panpetan ekarri behar dut hona, bertako ombú zuhaitza eta etxeko atariko intxaurrondoa alderatzen dituenean: Nere lagunik maitatuena, Mitxelenak bezala, galduaren nostalgia ageri du Otañok, herriminaren poemarik biribilena bezala konsideratu izan den horretan. Orixek ere gure arbola klasiko bat, pagoa, Amerikako arbola batekin alderatu zuen, amate esaten zaionarekin. Eta nahita edo oharkabean (poeten memoriak oso bide bihurriak erabiltzen baititu deus ez ahazteko), Otañorenaren antitesia proposatzen digu: Gogoan daukat aur nintzaneko Exiliora jo zuenean Orixek hirurogeita gehiago urte zituen eta obra zabal bat, heldutasunean zegoen idazlea zen. Uste izan zitekeenaz oso bestela ordea, ezin emankorragoa gertatuko zitzaion bere ingurunetik lekutze hori. Urruntzeak liberatu egin zuen idazlea, eta gutxik uste zuten malgutasunean landu zuen obra berri bat: bere poesia gailena, ene iduriko. Poeta zurruna zirudiena hunkitua eta zirraragarri azalduko zaigu batean, ironiko zorrotza bestean, liriko minbera hurrengoan. Beti erakutsi zuen ahalmen deskriptibo harrigarriari, sinboloak aukeratzeko sena gaineratzen dio, eta adierazkortasuna bete-lanik gabeko bertso trinkotan garatzen du, irakurraldi bakoitzean zuku berria kentzen zaion hizkeran. Gaiaren aldetik, Barne-Muinetan liburuan landua zuen mistikara itzuli zen nagusiki, baina ez poesia kontzeptual hotzean. Orixek kontestu batean egiten du arnas, garrantzi berezia ematen dio inguru fisikoari, gorputz baten jabe da. Lehen pertsona konkretu batean mintzo zaigu beti. Giharra duen mistika da berea. Poeta, lurrik ezean, bere baitan biltzen da, edonongo zuhaitz baten pean, are gehiago, gurea ez den gerizpean. Erbesteratuen artean hain zabaldua zegoen herrimina alboratuz, poesia bortitz bat sortzen du, bulko handikoa, irudimen librekoa, ez inondik ere negartia. Zuhaitz mexikar baten itzalpera biltzen da eta ez du Otañoren atariko intxaurrondoa amets. Honenbestez, euskal poeta nonahikoa egiten da, nitasun berri bat deskubritzen du, eta ez dio ardura bakarrik baldin badago ere munduan, barnea duelako mundu. Gu etnografiko bat kantatu behar izatetik ni intimo bat kantatzera eginiko ibilaldi mingarrian, Orixek euskal literatura modernoa abiatzen du, edo hobe esan, euskal literaturaren modernotasuna: lurralderik ez daukan kulturan hizkuntza da babesleku bakarra, eta norberarenak dira kantagai (bere arnasa entzuten du). Barka ezazue berbakondo zatar hauek esatea: Orixerena deserrotze ontologiko bat da. Galduaren jabe da, edo zehatzago esatearren, jabego galduaren jabe, galdujabe. Eta horretan finkatzen da, nik uste, gure literatura modernoa. Hara nondik, uste ez genuela, hari bat datorren Orixegandik Sarrionandiaganaino. Baina honetaz, plazer bazduzue, beste batean. Eskerrik asko, poetok: arbolaren espresio perfeta bilatuz bere sustrai, enbor, muskil, adar, hosto eta gerizpean, errealitatearen arbola deskubritzera eraman gaituzue bere bere zatarrean, bere ederrean eta gure bakardadean. Koldo Izagirre |
