Alkar aitu obe da alkar il baño

(Jazorikua)

       Naparra'ko erri txikitxu baten da, 1876'garren urtian, karlisten ointsuengo guda [1] azkenian.

       Iñurrijak lez, ugari dabilz bertan guda-mutil [2] karlistak, aurreraoko gabean etorrita, Parantze aldeko Euzkadi'ra igaroteko ustez.

       Euretarik ija gustijak gaztelarrak dira; euzkotarrik, banakaren bat ixan ezik, nekez aurkitu lei an.

       Diru askorik eztago gudamutil aren sakeletan, baña orraitik jokuan daragoyoe alde gustijetan. Elexaren ondoko zugatz andijaren gerizpian agiri da aldra azitxo bat; bertan dabilz gogor jokuan, «txapeta»-jokuan.

       An dira añenak [3], didarrak, eztabaida andijak, begirakuna itxelak, eskuba bayonetara eruatiak...! Otsuak «txapetan» jokatu al ba'lebe, eleukie ainbeste urrumada ta agin-erakuste egingo.

       Baña zemakun (amenazu) asko ixan-arren eztira eskubetara sartzen, bertan dagolako euren ollarra, andaluztar sarkento bat, mutil morrosko andija, baltza, begirakun itxalduna, beliaren lumia lakoxe patilla baltzak daukozala arpegi-alboetan.

       Onexen dautsoe bildur, berau egin da ugazaba, beronek epaya emoten dau eztabaidetan; bere nausitasunaren ikurkija (señalia) an dauko lurrian sartuta, arrabete ta erdiko aizto (cuchillo) zorrotza, birrist argi egiten dauna; jokatu gura daunak, beroni emon biar dautso onenbesteko bat.

       Joko oni begira dagoz euzkeldun bi, bata markiñarra ta bestia Durango-aldekua.

Ikusirik markiñarrak sarkento ollar arek dirua kentzen dautsela jokalarijei, berak jokatu barik, itanduten dautso bere lagunari la zegaitik dan a.

       — Ori dok, darantzutso lagunak, baratoa kobretia; alan esaten yoek eurok. Iñok emon gura ezpa'yautsok, berorregaz bixija jokatu biar yok aiztokadaka. Berori dok itxuraz errimiena orretan, bere bildur dozak, iñok eztok azartzen, eta ixil-ixillik egiten yoek bere esana. Iñok gura ballok ori ollartzatik kendu, beste aizto bat sartuko lieukek beriaren onduan, eta olantxe adirazoko lieuskiok narruba jokatu gura daula ta bere nausitasuna kendu gura dautsola.

       — Aiztorik ba'dok or? esan eban markiñarrak.

       — Etxaukuat, baña eskatu negijok neure ezagun bati, zer ba? Orretan sartzeko ustia daukok ala?

       — Bai mutil! Ementxe gayabiltzak txanpon barik, barrubak uts-utsik ija iru egun onetan, eta ortxe ikusten yuat gosia ilteko bide erraza.

       — Bixija galtzeko bide erraza be ixan leitekek.

       — Dana dala!... Ekarristak aiztua ta ikusiko yuagu.

       Zuzendu dabe nundik-edo-andik aizto eder bat; artu dau markiñarrak, eta sartu, beste aiztuaren onduan. Beingo baten ixildu dira gustijak, mutillari begira-begira dagoz ikaraturik, an zek jazo biar daun; sarkento andaluztarra arrituta lez geratzen da unetxu baten, eta beriala, arpegi ta begijak ikaragarriro jarririk, asten da didarka:

       —¡Corro, corro!... ¡Mardita zea!... Oigasté comparito, oté zabe bien que é lo que ezo zenefica?

       — Barriketa gitxi jo niri! esan dau markiñarrak bere aiztua lurretik artu ta bestiaren aurrian jarririk edozetarako gertu.

       — Oté no jabla en cristiano?... ¡Güeno!... Vamoj a vé zi noy entendemo... Zu jakin... ori... zer?

       — Bai, bayakiat... nai bok ementxe, edo nai dokan lekuan...

       Andaluztarrak igarri dau aregaz ordago jokatu biar dala, il edo erail egin biar dala, beste biderik eztagola; aren begijetan agertzen dan gogo sendua eztagola atzeratzerik. Orduban, didar ta beso-erabilte ta aiko-maiko andijak egiñik, zabaldu dau asko gudamutillen arteko utsunia, ta beronen erdi-erdijan geratzen dira ollar bijak; baña aiztokadaka narrubak zulatu biarrian, txutzu-putzu itz egiten dautso andaluztarrak markiñarrari, onek bayetz diñola buru ta gusti, ta gero:

       — Va a zegí er juego... ezte cabayero y menda cobramoj er barato... er que no eté conforme que lo iga, y ze le dará lo zuyo...

       Andaluztarrak ixil-mixil esan dautsona markiñarrari da, alkar ilten ibilli barik, baratoa erdi-bana artzia obeto ez ete deritxon, eta bestiak bayetz ba.

       Onantxe bildu eben ainbat txanpon euzkeldun mutil bijak. Erri bertatik bigurtu ziran euren etxietara, ta biderako naikua euki eben; Berriz'en alkarri agur egin eutsoenian, azkari (merienda) on bat eginda, ondiño be apurren batzuk banakatu ebezan.

[1] Guda: Gerra

[2] Guda-mutil: Soldado

[3] Añen: Maldición

© Ebaristo Bustintza Kirikiño