2.
Umorearen noranzkoak

 

 

      Umoreak ia beti egiten du boterearen alde. Beti nazio baten alde. Hegemoniaren alde. Beti “bestearen” kontra. Oso maiz, goitik behera.

Lorea Agirre, 2017

 

      Desberdintasun garbi bat dago satiraren eta umore zapaltzailearen artean. Satirak, satira izatekotan, gorantz eta barrurantz apuntatu behar du; beherantz apuntatzen duena, bortxatutako emakumeari buruzko txiste tipikoa, beltzari buruzkoa... hori umore zapaltzailea da, pribilegiodunari grazia egiten diona eta gainerakooi grazia zipitzik egiten ez diguna.

Brigitte Vasallo, 2018

 

 

      Ohikotasunean erabiltzen dugun umoreak beti izan ohi du gizarte-desoreken islaren bat nonbait. Ikusi dugun eran, umorea beti da inpartziala eta, zentzu horretan, beti da politikoa. Ainhoa Agirreazaldegiren iritziz (Labaka, 2017), umorea berdinaren inguruan edo desberdinaren bizkar egin badaiteke ere, aldagaiak adina, lekua, generoa eta klase soziala izan ohi dira eta ondorioz, oro har, gauzatzen den umorea klasista, xenofoboa, matxista eta, areago, filtrorik gabekoa izan ohi da.

      Barrea eta plazera transgresoreak dira, normekin jolasten dute eta boterea kolokan jartzeko ahalmena izan dezakete. Hori dela eta, emakumeari debekatuak izan zaizkio biak ala biak. G. Angela Murak eta Leonor Ruiz Gurillok (2014) aipatu bezala, historikoki zenbait lanek determinatu izan dute emakumeak ez zirela gai ez umorea erabiltzeko ezta interpretatzeko ere. Kontrara, ordea, Las humoristas saiakeran (2017) Isabel Franc-ek azaldu bezala, ez dira gutxi izan erresistitzeko, borrokatzeko, bizirauteko nahiz ahalduntzeko umorezko armak erabili izan dituzten andreak. Autore askoren artean^[9] idatzitako saiakerak andre horiek ahanzturatik erreskatatzea du helburu. Francek umorea defentsa mekanismo bezala definitzen du eta Dolores Juliano dakar akordura indar sozial urriko sektoreek historian zehar barrea, sarkasmoa eta ironia behin eta berriro erabili izan dituztela baieztatzeko:

      Emakumeek umorea estrategia subertsibotzat erabili dute, estereotipoen, jokabide arauen, kodigo sozialen eta mandatu patriarkalen kontrako protesta modutzat; genero rolak eta tabuak hausteko eta desmitifikatzeko modu bat ere izan da, gaizki deitutako ordena patriarkala ezbaian jarri, transgreditu eta desafiatzeko modu bat. (Franc, 2017: 64)

      Virginia Acuñaren (2014) hitzetan ere, helburua estereotipo sexistei barre egitea bada, umoreak funtzio subertsiboa izan dezake. Landuko dugun moduan, emakumeek umorea genero-sistemaren normei desafio egiteko estrategia gisa erabiltzen dute, hau da, transgresio moduan. Enbeitaren arabera, ez dago umorea baino gauza iraultzaileagorik:

      Nik uste dut umoreak balio behar duela estereotipoak apurtzeko, genero rolak apurtzeko. Umoreak balio behar du iraultzeko. (Labaka, 2017)

      Bide beretik, Limor Shifmanek eta Dafna Lemishek (2010) interneteko umoreari buruzko artikulu interesgarri bat idatzi zuten urte luzeetan zehar emakumeak euren kasa umorea sortu ordez gizonen txisteei errespetuz irri egitera mugatu izan direla kontatuz. Asimetria hau ardatz hartuta umore sexistaren eta feministaren arteko bereizketa egin zuten bi autoreek:

      Desberdintasun handia dago botererik ez duten gizarteko segmentuak seinalatzen dituen umore kontserbadore/hegemonikoaren eta talde baztertuenek boterean daudenen kontrako arma gisa baliatzen duten umore subertsibo/errebeldearen artean. (Billig, 2005 in Shifman eta Lemish, 2010: 2)

      Egizabalentzat kontzientzia feminista batetik egindako umorea askoz inklusiboagoa izan ohi da (Labaka, 2017), periferian daudenak kontuan hartu eta hegemoniatik kanpo gauzatzen delako eta ez delako eredu patriarkalean oinarritzen (gizon, zuri, heterosexual...). Umore hegemonikoa, berriz, denborak eta erabilerak higatutako estereotipoen gainean oinarritzen da:

      Estereotipoak ezinbestekoak dira, mundua ulertzeko behar ditugu; errealitatea antolatzeko. Beste kontu bat da estereotipo horiek egia absolutu bezala hartu eta zure azterketa guztiak horietan oinarritzea, inolako kritikotasunik gabe. [...] Niretzat umorea da estereotipo horiek hartu eta desmuntatzea. Hor egiten da lanketa politikoa eta hor ikusarazten da askotan zein puntutaraino diren absurdoak. Umore mota batek estereotipo horiek indartzen ditu eta bestea ahalegintzen da horiek desmuntatzen, deseraikitzen. (Labaka, 2017)

      Shifman eta Lemishen arabera, umore sexista kultura patriarkal askoren zati integrala izan da mendeetan zehar. Emakumezkoen ustezko gutxiagotasunean oinarrituta, beraien inozokeria, pentsaera ilogikoa, ezjakintasuna eta arduragabetasuna izan ditu hizpide umore mota honek eta emakumeak objektu sexual moduan eraikitzen lagundu du. Umore sexistak emakumeak erridikulizatzea du xede, gizonekiko gutxiagotasuna azpimarratuz eta estereotipo tradizionalak indartuz. Umore feminista, ordea, gizartearen egitura patriarkala kritikatzen duena eta hau berregituratu nahi duena litzateke. Umore sexista estereotipo tradizionalen gainean eraikitzen den moduan, umore subertsibo feministak zalantzan jartzen ditu estereotipo hauek. Hortaz, umore feministak aurka egiten dio genero desberdinkerian eta estereotipo hegemonikoetan oinarritutako umoreari.

      Funtsean, bi autoreek umorea egiterakoan nondik abiatzen garen dute aipagai. Hau da, erdigunean kokatu eta bazterrekoari edo periferikoari barre egiten diogun ala, aurkako norabidean, bazterretik edo periferiatik bertatik ari ote garen umorea sortzen. Alberdiren arabera, garrantzitsua da umorea beste norbaiten kontura edo beste norbait objektutzat hartuta egiten dugunean zertarako erabiltzen dugun kontuan hartzea; umore objektuarengana hurbiltzeko ala urruntzeko eta, honekin lotuta, botere sistema dagoen moduan iraunarazteko ala iraultzeko erabiltzen dugun. Bertsolariaren ustetan, konplizeak non bilatzen ditugun da gakoa; zentroan bilatzen ditugun ala ertzetan.

      Unai Iturriagak ohartarazi bezala, guztiok epaitzen dugu umorea eta umorea darabilgunean epaitzen ari gara guztiok. Esan nahi baita, beste inork umoretzat duena gure gustukoa ez denean, edo ustezko umore horrek erasotzen gaituela uste dugunean, epaitu egiten dugu, kaskarra, gustu txarrekoa, edo are, umorea ere ez dela adieraziz. Haatik, geuk hautatzen dugunean pertsona, pertsonaia edo jendarte konkretu bat umoregai izan daitekeela eta, gainera, jakin badakigunean parean dugunak irizpide hori konpartitu edo ontzat eman dezakeela, epaia emana dago: gu eta haiek. Bertsolariak argitu bezala, “guk egiten dugu umorea, eurak dira umoregaia” (2017: 42).

      Lujanbiok ere taldetasuna ekartzen du hizpidera umorearen eta botere-harremanen arteko lotura esplizitatzeko:

      Umorea sarri egiten da, batetik, kodigo konpartitu batean edo kodigoa konpartitzen duen giza talde batean eta, bestetik, beste giza talde bati buruz; askotan zapalduago, marjinalago edo desberdina den giza talde bati buruz. Hor jada botere-harreman bat dago umorearen erabileran. [...] Umorea boterea da. Zeinek esaten du zein den graziosoa? Hori ere eraiki egiten da. Zer esan litekeen eta zer ez bezala. (Labaka, 2017)

      Agirrek bi funtzio kontrajarri ikusten dizkio umoreari: batzuetan taldea elkartzeko balio dezake baina, era berean, arrakalak edo erretenak sortzen ditu. Laura Mintegiren aburuz ere umoreak taldea mugatzen du, barreak markatzen baitu nor den taldekidea eta nor ez. Anduagaren iritziz (2015), zirkulu bat marraztu eta umoregaiak zirkuluaren kanpoaldean kokatuz gero, horiek izango lirateke, neurri batean behintzat, baztertuak direnak, arraro bezala ikusiak direnak edo desiragarriak ez direlako azpimarratu nahi direnak. Soziologoaren hitzetan, gure kasuan, erdian gelditzen dena, alegia, neutrala, normala eta desiragarria dena, Bilboko klase ertaineko gizonezko erdalduna litzateke.

      Zirkulu desberdinen barrualde eta kanpoaldea behatu nahirik, lan honetan ere umoregilea eta umoregaia bereiziko dira botere-harremanei buruz hitz egiteko orduan, umoreak hiru noranzko (behintzat) izan ditzakeela defendatuz: goitik beherakoa, behetik gorakoa eta parez parekoa.

 

 

 

2.1.
GOITIK BEHERA

 

 

      Umoreak umore izateko, igorlearen eta hartzailearen mundu ikuskera partekatua behar omen du. Gutasun bat, bestetasun batek definitua. Gu ez-ezjakinak. Gu ez-emakumeak. Gu ez-baserritarrak. Ez-homosexualak. Ez-ijitoak. Eta jakinik ez dagoela umore neutrorik, testuinguruaren baitan zein guk zein besteri egiten dion barre, horren arabera izango da umorea subertsiboa edo statu quoaren aldekoa, zapaltzailea ala askatzailea. [...] Ez gaitezen engaina, ordea. Beltzek izango dituzte zuriei buruzko txisteak, baina, ezin esan txiste horiek arrazistak direnik, ez dutelako atzean mendetako egiturazko zapalkuntza historia bat. Besterik da beltz talde batean dagoen zuria deseroso sentitu daitekeela txiste horien osteko barre-algaren artean.

Miren Artetxe, 2017

 

 

      Iñigo Aranbarriren hitzetan, umorea jendartea da, jendartean bizi da eta jendarteak bizi du. Sortzailea bezainbeste behar du irriaren legeak ituan jarriko den hori, eta, noski, antzezlan komikoetan bezala, ezinbestekoak dira barre-egile prestuak ere:

      Horregatik dator hiperreko umore hau goitik behera, horregatik da hierarkizatua, ezinago bertikala. Eta horrexegatik, hain zuzen, dute horrenbesteko arrakasta gehiengo onartutik bazter geratzen diren kolektibo horiei guztiei buruzko txisteek, eta berdin da borono ezjakin izan, marikoi lumadun zein machu pichu metroerdiko. Izan ere, jendartean mendeetan mamitutako egituren errailetan dabil umorea, ezagunak zaizkion txokoetan egiten du habia, han espero du txaloa eta algara. Hala, performancean parte hartuko duten guztiek ongi ezagutzen dute aldamioa, hasierako eta amaierako posizioak ondo markatuak daude, legeak zein diren azaldu beharrik ez dago. Eta, nola ez, hizkera markatuak erabileraren bermea du. Esan gabe doa, errepikatuaren errepikatuaz, umorearen bidez finkatu egiten da norberaren posizioa piramidean, barre onartuaren bidez itxura ematen zaio eguneroko egiturari, sendotu egiten dira jendartearen zimentuak. Bai, bere itxura arau-hauslean, pentsatu aldean asko du erritutik umoreak. (2017: 21)

      Nabarmena da, beraz, umorea gehienetan besteari buruz egin ohi dela. Gu ez garena da zaurgarri, gu ez garena da barregarri, eta aukeran, gu izateko ahalmenik ez duena. Martinentzat, erridikulizatzea izan daiteke maiz umore mota honen xedea. Izan ere, umoreak funtzio zuzentzailea ere badauka. Garrantzizkotzat ez dauzkazun edo iraindu edo mespretxatu nahi dituzun ezaugarriak umorerako erabiltzea botere handiko mekanismoa da, askotan, beldurraren ondorioz, umore mota hori ez jasotzeko moduan jokatzen baitugu. Funtzio zuzentzaile horrekin lotuta, Varelaren ustez, umorea umoregaitzat hartutakoak marjinetara igortzeko modu bat izan ohi da sarri:

      Nik zuri buruzko txisteak egiten baditut gutako bat ez zarelako da. Orduan lodiei, bollerei, itsusiei eta tuntunei buruzko txisteak egiten dira. Eta putei buruzkoak. Edertasun kanonak betetzen dituzten eta ama onak diren bioemakume zisgenero heterosexualei buruzko txisterik ez da egiten. Horiek gustuko ditugulako. [...] Disfuntzionala den guztiari buruzko txisteak egiten dira. Horregatik, zuk funtzionala denari buruzko txisteak egitea oso barregarria da. Eta oso apurtzailea. Bat-batean bazterretara bidaltzen dituzulako.  (Labaka, 2017)

 

 

 

2.2.
BEHETIK GORA

 

 

      Zapalduak zapaltzaileaz umorea egiten duenean eta zapaltzaileak zapalduaz egiten duenean, kasu beraren bi bertsiori buruz ari al gara? Ezezkoan nago. Zapaldua zapaltzaileaz ari denean bere komunitateari ari zaio gehienetan. Labana izan nahi du baina ukendua da, batez ere, umore hori. Zapaltzaileak zapalduarekiko darabilena mailua da, bere hegemonia indartzeko darabilen zartailu bat gehiago.

Unai Iturriaga, 2017

 

 

      Aranbarriren arabera, umore klasista, arrazista eta matxista egitea ez da batere zaila:

      Mendeetako entrenamendua dugu, gizarte finkatu baten egituretan hazten da, eta bitartekoetara heltzen garen neurrian, bera da seinale jakiteko badugula norbait gu baino beherago, hondorago, lokatzago haren lepotik uxatzeko tristura zirin hau. Eta hor dago, hain zuzen ere, galdera. Hau da, zer umore klase egin liteke goitik behera erabiltzen diren mekanismo horien gaitzetan erori gabe? Europako herri literatura guztia dago jende xehearen mendeku txikiz josia. Literatura pikareskatik ahozko hamaika kontaketatara, nonahi ditugu zirtotxoak, sistema antolatua osatu gabe gehiago direnak mundu ikuskera baten adierazle alternatiba sendoa baino. (2017: 21)

      Izan ere, transgresioari bide eman diezaioke umoreak: lehenik eta behin, norberari zaio lagungarri, barrearen laguntzarik gabe ez baikara gure baitako sentimendu batzuetara iristeko gai. Balio dezake tenkatzeko edo lasaitzeko, erabil daiteke integratzeko edo baztertzeko, botere harremanak iraunkortzeko ala iraultzeko, eman nahi zaion funtzio sozialaren arabera. Torregaraik, adibidez, askatasunarekin baliokidetzen du umorea, nahiz eta funtzio oso errepresiboak ere ikusten dizkion.

      Umorea aho biko tresna da, finean: “boterea” eta “kontraboterea” izan baitaiteke aldi berean. Askotan, pentsamendu nagusiaren isla garbia da eta ideologia hegemonikoaren balioak eta mugak azpimarratzen ditu, baina kontraboterea ere izan daitekeenez, botereak beldurrez begiratu ohi dio. Baliteke behetik gorako umorea goitik beherakoa bezain hedatua ez izatea baina ezin esan daiteke sektore zapalduek umore mota horretara maiztasunez jotzen ez dutenik. Julianok dioskunez, bazterreko sektoreen eraldaketarako grinak azpimarra berezia merezi du:

      Subalternitate posizioan dauden gizarteko sektore sozial guztiak, beraien egoera ezein izanik ere, pairatzen duten bazterketa soziala aldarazten edo, gutxienez, orekatzen ahalegintzen dira, eta horrela ez ikustea ez da erabiltzen ari garen erreminta teoriko-kontzeptualen arazoa baino. (Juliano, 1992: 243)

      Alberdik ere bat egiten du aurrekoarekin:

      Zapalduen umorea indarra hartzen ari den heinean, esan nahi du gero eta konplize gehiago dauzkala beste aldean ere. Orduan boterean zegoela uste zuenak kuestionatu egingo du bere umore “ustez” naturala. Nago, erresistentzia mugimendu guztietan erabili izan dela umorea beste arma batzuekin batera. [...] Katarkikoa da, aglutinatzailea da, eraikitzailea da. (Labaka, 2017)

 

 

 

2.3.
PAREZ PARE

 

 

      Kantatu, dantzatu. Neure buruaz barre egin. Egin dezakedan keinurik apurtzaileena.

Mari Luz Esteban, 2019

 

 

      Goitik beherako nahiz behetik gorako umoreaz gain, bada umoreak trazatu dezakeen beste noranzko posible bat ere; parez parekoa, berdinetik berdinera gauzatzen dena. Besteak beste, Anduagak aipatutako Donna Goldsteinen (2003 in Anduaga, 2016) lana dugu umore mota honen erakusgarri. Umorearen askotarikotasunari buruzko atalean azaldu bezala, autoreak Brasilgo auzo pobreetako emakumeen umorea aztertzeko egindako ikerketan erakusten du haien zapalkuntzazko egoeraz barre egiten dutela eta horrek emakumeen artean kontzientzia politikoa partekatzen eta indartzen laguntzen diela.

      Nork bere buruaz eginiko umorea praktikatzekotan beharrezkoa da aurretiaz parekideen arteko harremana egotea, egoera edo posizio berekoak izateak bermatzen baitu askatasunez eta lasaitasunez jardutea. Azken honen adibidetzat har daiteke, esaterako, juduek euren kolektiboaz egiten duten umorea. Aski ezaguna da beraiei buruzko umorea egin ohi dutela, baina, aldi berean, juduak direnek soilik egin dezaketela, hala izan ezean oso gaizki hartu ohi dutelako (Cotte, 2012 in Anduaga, 2016).

      Noranzko honetan eraikitako umoreak umore sortzailea eta hartzailea berdintzen ditu eta botere-harreman parekideagoak bilatuz eta umore fokua norbere buruarengan jarrita sortzen da maiz. Lujanbiorentzat umore molde hau da guztietan interesgarriena “parez pare egiten ari zarenean zeure buruari egiten ari zarelako” eta Agirreazaldegik gehitu moduan, umore molde honen bidez “zure barruko zapaltzailea, zure barruko klasista... topatu ditzakezulako” (Labaka, 2017).

      Elkarrizketa saioan Elustondok azaltzen duenez, “gangosoei, potoloei, txikiei, altuei, burusoilei...” buruzko umoreak funtzionatzeak asko esaten du gure gabeziei buruz:

      Askoz sanoagoa da norbere buruaz barre egitea. Zeure buruaz barre egin dezakezu. Hor ez duzu inor minduko eta zu ari baldin bazara barrez, mintzeaz harago, ari zara zure min propioak sendatzen. (Labaka, 2017)

      Ibarzabalek ere bat egiten du Elustondok esandakoekin:

      Historikoki ahulenari egin izan zaio barre, baina askoz ere interesgarriagoa da zeure buruari egitea eta zu sentitzea momentu batean erridikulu eta jendea zurekin identifikatuta sentitzea, eurak ere badirelako hori. Niretzako hori da interesgarriena. Baina horrek prozesu luze bat eskatzen du zu konturatu behar zarelako eta zuk eduki behar duzulako aski ziurtasun zeure buruari barre egitera heltzeko. (Labaka, 2018)

      Agirreazaldegiren ustez garrantzitsua da umorearen fokuari erreparatzea:

      Nire/gure berdina den edo nire/gure desberdina edo zapaltzailea. Iruditzen zait biak behar dituela zapalduta dagoenak, baina gaur egun, esate baterako, borroka feminista batetik, interesgarriena izan daiteke guk fokua geureganatzea. (Labaka, 2017)

      Alberdik ere umorea berdinen artekoa izan daitekeela aipatzen du, baina baita besteen bizkar eraikia ere. Azken honekiko kontraposizioan, fokua norbere baitan bilatzera garamatzan umorea bereziki gogoko duela adierazten du. Varelaren hitzetan, gizon zuri heterosexuala ez beste guztia umore objektu izan da eta genero-sistemak markatu du emakumeok burlarako objektu izatea. Emakume izate hutsa barregarria zen dagoeneko eta berdin jazo da, adibidez, homosexualekin:

      Oso-oso markatuta zegoen: gizon zuri heterosexuala zen barre egiten zuena. Eta, zeinetaz egiten zuen barre? Beste guztioz. Hain zuzen ere, horregatik uste dut nik umorea arma bat dela. Virginia Imazek esaten du emakume batek umorea egitea oso transgresorea dela. Emakume batek bere buruari buruzko umorea egitea are transgresoreagoa da niretzat. Nik uste dut azkenaldian ulertu dugula hau; neskok orokorrean eta feministok partikularki. Geure egoerari buruz barre egitea oso transgresorea da, egoera ikusarazten ari garelako, modu pedagogiko batean —txiste bat egitekotan pedagogikoki egin behar da nahitaez— eta gaitzespenik eragin gabe. Orain arte beti eragin izan dugu gaitzespena; ez zen gure errua, baina hala egin dugu.

      Txisteak beti guri buruzkoak zirenez, orain gu barrezka eta txisteak egiten hastean asko aldatu dira txisteak. Zer esanik ez, txisteak kezkatzen gaituzten gaiei buruzkoak direnean. Oraindik ere badaude hilekoari buruzko txiste bat entzutean larritzen diren gizonak. Tabu asko deuseztatzen ari gara. (Labaka, 2017)

      Emakumeok geure buruari barre egiteko beldurra kendu behar dugula aldarrikatzen du Torregaraik:

      Guretik hasten bada, horrek daukan indarrarekin dena desaktibatzen duzu. Nik barre egiten dut nitaz eta gero zuk esaten didazuna bueltatuko dizut bumeran moduan, ezta? Orduan, klaro, emakumeak kulturalki egon behar baldin bagara isilik, gehiegi nabarmendu gabe, gehiegi barre egin gabe... [...] Batzuk ikaratu egiten dira zeren eta umorea egiteko buru-arintasuna, zirtoa, etorria, sormena... erabiltzen dituzu eta, klaro, maila horretan dagoen emakume batekin topatzean batzuk ez daude batere eroso. (Labaka, 2017)

      Onintza Enbeitaren eta Hannah Gadsby umoregile australiarraren bizipenak balia daitezke Torregaraik esandakoen ñabardura modura. Lehenak honakoa idatzi zuen Berria egunkarian (2019-02-06):

      Iruditzen zait gutxik egiten diotela euren buruari barre modu sano batez. Lodiarentzat loditasuna da barrerako aitzakia, ibili ezin denarentzat gurpildun aulkia, begi okerrarentzat begia, eta horrela pentsa ditzakegun aniztasun funtzional eta desberdintasun guztiekin. [...] Baina nork erabaki du horiek direla barre egiteko motiboak? Nork dio melena luzea izatea baino barregarriagoa dela burusoila izatea? Inposatu diguten kanonean ez kabitzeak ez gaitu barregarri egiten. Desberdintasunekin injustua den mundu honetan, desberdin egiten gaituenari barre egiteak zaurgarri egiten gaitu. Izan ere, lerro artean esaten ari garena da, barrerik ez diezaguten egin modu konkretu batekoak izan behar dugula, eta hori umorea den edo ez dakit, baina grazia gutxi dauka.

      Bigarrenak, berriz, hainbat sari eskuratu zituen Nanette izeneko bakarrizketari esker. Zer pentsatua ematen du bakarrizketa horretantxe hamar urteko ibilbidearen ostean komedia uztera zihoala iragarri izanak. Ibilbide osoa bere buruari iseka egitean eta bere buruaz barre egitean oinarritu zuela aitortu zuen hunkituta, horixe zela bera ezaugarritzen zuen umore mota eta, eroso ez zegoenez ez zuela horretan jarraitu nahi. Bien kasuek egiten diete oihartzun moduko bat elkarri. Biei suertatu zaie umorea plazarako ate eta ohartu dira, agian, euren buruari —euren loditasunari, itsustasunari, bolleratasunari...— barre egitea izan dela sistemak utzi dien zirrikitu bakarra. Izan ere, norbere buruari buruzko umorea ere parez parekoa, behetik gorakoa ala goitik beherakoa izan daiteke. Geure buruarekin ere izan gaitezke zapaltzaile, eta umorea erabil dezakegu boteredunari adierazteko guk geuk jarriko dugula geure burua “dagokion lekuan”. Parez parekoa izan ezean, “zuk esan aurretik nik esango dut” bat bihurtzeko arriskua sortzen da.

      Ikusi dugunez, umorea hiru talaiatatik, hiru noranzko desberdinetan (gutxienez) egin daiteke eta noranzko hauek kontuan hartuta, zilegi izan daiteke bi umore mota bereiztea: umore hegemonikoa eta bazterrekoa edo subertsiboa^[10].

      Umore hegemonikoa, hitzak berak dioen moduan, hegemonia elikatzen duena litzateke^[11], normatik bertatik sortua. Beste batzuetan, ordea, hegemoniaren zerbitzura jardun beharrean, umoreak beste logika bati erantzuten dio, ordena jakin baten apurketa probokatuz. Horrelakoetan, haustura eragiten du pentsamenduaren ildo arruntean, klixez betetako mundu ikuskeran, eta leku egiten die pentsamendu modu alternatiboei. Horretan datza, hain justu, bere balio eraldatzailea.

      Bazterreko umore edo umore subertsibo deritzegu, oro har, behetik gora eta parez pare, erresistentzia gisa eraikitako umore prozesuei. Umore subertsiboa transgresio bilakatzen da pauso bat haratago egiten denean. Erresistentziak aurrez zeunden lekuan kokatzen zaitu, norbere posizioa defendatzen du, posizio horretatik egindako defentsa moduko bat litzateke^[12]. Transgresioak, aldiz, pauso bat gehiago eskatzen du aurrera: norma edo ohiturak apurtzea lekarke berarekin. Transgresioa probokazioaren besotik doa, nolabait, eta kolektiboarekin ere badu lotura, Agirreazaldegik dioen eran, beste norbaitzuk norbanako transgresorearekin identifikatuta sentitzen badira soilik funtzionatu ohi baitu.

      Varelaren iritziz, Torregaraik aurrez zioen moduan, emakume graziosoak ikara handia sorrarazten du inguruan; erridikuluari beldurrik ez dion norbait delako. Horrexegatik dauka argi feminismorako erreminta eraginkorra dela umorea eta pozik ageri da, duela gutxi izan bada ere, feministek hura deskubritu dutela iruditzen zaiolako. Varelak atal honen abiaburuko Vasalloren esaldia du akorduan umoreak, zapalkuntza ez izatekotan, barruranzkoa eta goranzkoa izan behar duela aldarrikatzeko eta, emakumeok gure gainean jende asko daukagunez, barre asko egin dezakegula irribarrez azpimarratzeko. Varelaren arabera, sekula barregai izan ez diren figura eta egoerak dira orokorrean barre gehien eginarazten digutenak. Normalki umore objektu izan ez diren gizon zuri heterosexualek ez dute batere ondo hartzen, bat-batean, burla objektu bihurtzea eta Varelaren aburuz, transgresio bikoitza da hori, burla objektu bilakatzen direlako sekula hala izan gabeak; ukiezinak, esan nahi baita, urritasunik gabeko gizon zuri heterosexualak: “Ez zara maritxua, ez zara gangosoa, ez zara beltza, ez daukazu lumarik eta zutaz barrezka ari naiz” (Labaka, 2017).

 

 

[9]   Isabel Franc, Nadia Pizzuti, Josune Muñoz, Elina Norandi, Uxue Alberdi, Teresa Urroz, María Castrejón eta Virginia Imaz.

[10] Anduagaren tesian “umore prozesu hegemonikoa” eta “umore prozesu apostata”.

[11] Anduagak bere lanean zehar hegemonia adieraren ulerkera zabala darabil, ondorengo pasartean laburbiltzen dena: “Klase edo sektore sozial mugatu batek (bai eta horri loturiko praktika, diskurtso edota bestelako errealitateek) gehiengoarekiko agertzen duen nagusitasuna, gailentasuna edo domeinua, baina baita  domeinu eta nagusitasun horrek eragin ditzakeen ondorioak ere. Hala, hegemonia adieraren baitan jasotzen dugu, besteak beste, klase edo sektore sozial jakin batek besteekiko duen nagusitasun horretan bere kosmobisio eta diskurtsoak besteengan inposatzeko duen gaitasuna (botere-harremana eta dominazioa)” (2016: 152). Jesús Martín Barbero soziologoaren hitzetan oinarritzen da hegemoniaren ulerkera hau proposatzeko. Honela definitzen du hegemonia Barberok:

       “Klase jakin batek egiten duen prozesu hegemonizatzailea, harenak diren interesak azpiratuak dauden taldeek ere propiotzat hartzen dituzten heinean gertatzen dena [...] indarraz ez ezik zentzuaren bidez egiten dena [...] liluraz eta konplizitatez”. (Barbero, 1991: 84 in Anduaga, 2017: 152)

[12] Varelak honen inguruko kezka interesgarria plazaratzen du elkarrizketan zehar: “Nik uste dut gauza batzuk oso adostuta daudenean, hala nola, zeini erresistentzia egin, azkenean kasik borroka hegemoniko bat bihurtzen dela. Horrelakoetan, ez dakit zein puntura arte den erresistentzia”.