—1883 Markina—
Euskerazko ipui jator berriak
Bonifazio Etxegarai
1
AZERIA ETA ZAKURRA
Biak zijoazela
Bein bide batean,
Ikusi zuten gizon
Bat bere lanean.
Au zan arakina ta
Aragiya austen,
Puskak zer nai modutan
Zituela uzten.
Azari zarrak zion
Esan zakurrari,
Ostu zaiogun puska
Aundi bana orri,
Kontatuko dizkiat
Nik bat, bi, iru, lau,
Eta lau esatean
Sartuko gaituk rrau.
Esan ta egin biyak
Asirik batean,
Azeriya tranpaz zan
Erori bidean.
Eta zakurra joanik
Gaitz pentsatu gabe,
Egin zan an lau puska
Aundiaren jabe.
Bainan jabeak zuben
Lapurtzen ikusi,
Eta segitu zion
Labana ta guzi.
Zakurrak nabaiturik
Trantze ain larriya,
Bota zuben abotik
Bere aragiya.
Gizonak berriz kaso
Egin gabe oni,
Oraindikan segitzen
Zion zakurrari.
Nai zuben kolpatzeko
Bera arrapatu,
Geiago aragirik
Etzion lapurtu.
Eta... da arrapatu
Zubela egiya?
Bai... bestek... an lurrean
Zegoan aragiya.
Azeriya eginik
Puska arren jabe,
Jabea gelditu zan
Aragirik gabe.
Baita zakurra ere
Ederrak artuta,
Berriz lapurtutzeko
Gogoak kenduta.
* * *
Onek erakusten du
Bear dala jakin,
Kontu aundiz ibiltzen
Pilo zamarrakin
Geitxo fiatzen dana,
Beren esanetan,
Gaizki irtengo dela
Lautatik irutan.
II
ASTO ALPERRA MINEZ
Asto bat biziro maiz
Gelditzen zan minez,
Oso puztuturikan
Mugitu ezinez.
Okuiluan zeguala
Bein txit aundituba,
Beste asto bat deitu
Zuten medikuba.
Eta onek lenengo
Pultsuba arturik,
Galdetu zion zeukan
Jateko gogorik.
Erantzun zion baietz
Ederra zeukala,
Apetituen paltaz
Ala etzeguala.
Ezin ezaguturik
Medikubak mina,
Esan zion atera
Zezala mingaina.
Ain ere gaitz arrazik
Etzion ikusi
Bainan sendatu nairik
Alaz eta guzi,
Asi zitzaion sangri
Aundi bat egiten,
Odol txarrik bazeukan
Andik zedin irten.
Oh! asto kottaruba!
Tranpak eta penak,
Orduban argitara
Irten ziran denak.
Odolaren tokiyan
Aizea zan asi,
Zulotik txistu joaz
Zijoan igasi.
Beste asto larruban
Egonik sartuba,
Ura zan zekarrena
Aizez puztutuba.
Min paper ura zuben
Egiten ikasi,
Nai zubelako lanik
Egin gabe bizi.
Bainan ziotenean
Gaitza ezagutu,
Ostikoka zioten
Altxatzen lagundu.
Ala andik aurrera
Astean sei makil
Bizkarrean puskatzen
Zizkatela zan il.
* * *
Emen ikusitzen da
Dabilena tranpan
Nekeztxo beren, bera
Erortzen dala an.
Inor engainatubaz
Nai dubenak bizi,
Ez dezakela azken
Onikan ikusi.
III
ZAKURRA ETA EULIYA
Zakur gaizto gaizto bat
Urguiloz jantziya,
Zan animali txiki
Guzien nausiya.
Igual zan non pistiyak
Ala egaztiyak
Porrokatzen zituben
Mendeko guziyak.
Bein kejaz oek denak
Bildurik batera,
Euli zar bat zan denen
Erdira atera.
Esanaz inork ere
Artu gabe minik,
Denon partetikan gaitz
Egingo diot nik.
Nerekin daukat ongi
Zorroztuba lantza
Seguru du gaurdandik
Izango mengantza.
Ala segiran joanik
Zakur txarragana,
Arkitu zuben lotan
Lurrean etzana.
Eta zulaturikan
Gogor ezpainean
Jatsi arazo zuben
Lau anken gainean,
Andikan joan zitzaion
Gero bizkarrera
Eta zakurrak ezin
Zubela atera,
Ixilik zion onek
Esan mutil bati,
"Kendu nazak euli txar
Ori bizkarretik,
Bainan ez, ez, ez kendu
Bizkar gain orretan
Makilarekin jota
Akabazak bertan".
Ixilik esan arren
Aiturik euliyak
Prest paratu zituben
Bero ego biyak.
Eta jotzeko altxa
Zanean makila,
Euliya joan zan andik
Leku obe bila.
Orduban azpikoak:
—"Ez jo", zion esan,
Bainan makilazoa
Ordurakoz an zan,
Ala eginikan bi
Puska an egurra,
Gelditu zan kostilak
Ausita zakurra.
* * *
Onek erakusten du
Gaiztoa danari,
Gaitz eginaia sortzen
Zaiola denari
Eta indarrez inor
Ez naiz izan gauza,
Txikiyak diotela
Egingo mengantza.
IV
ASTOA ETA TXIMUBA
Biyak zuten nagusi
Bat merkatariya,
Ibiltzen zana beti
Peririk periya.
Eltzez kargaturikan
Joaten zan astoa,
Janaz belarra eta
Noizik bein lastoa.
Tximubak komediyak
Zituben egiten,
Jendeari par asko
Zion eragiten.
Gazta eta gaztainak
Baitzituben jaten,
Eta bide guztiyan
Fumatzen zan joaten.
Ala zijoazela
Bein bide batean,
Zutela nagusiya
Zerbait apartean
Tximur txar petralari
Zitzaion burura
Tentatzen asitzea
Asto umil ura.
Eta galdetu zion,
Astua, zertan zan
Ura bezela tximu
Zertan jaio etzan.
Erantzuera eman
Zion segiduban,
Astoak ere bear
Zirala munduban.
Berak zekala bada
Berak sobra pena,
Astoaren partez ez
Tximuba izana.
Gero galdetu zion
Dantzatu nai zuben,
Dantzatuko zirala
Biyak nai bazuben.
Esaten baziozkan
Itz bi belarriyan
Dantzan asiko zala
Gatzontzi aundiyan.
Oni erantzun zion
Jolas ona bazan,
Adituko ziola
Zer nai zion esan.
Ontan tximuba joanik
Belarri batera,
Zigarro punta zion
Bota barrenera.
Eta jarri zanean
Tximiniya ketan,
Astoa arrantzaz zan
Dantzan asi bertan.
Lau ankak altxatutzen
Zituben batean,
Bazirudiyen joan nai
Zubela aidean.
Bera zan tronpetero
Ta bera dantzari,
Gabriolak egiten
Zituben ugari;
Bainan alako batez
Ler eginik oso,
Anka batekin zuben
Egin estropozo.
Eta eroririkan
Kargazoi ta guzi
An zituben gaineko
Eltze denak ausi.
* * *
Onek erakusten du
Jostailuk diranak,
Laguntzat kontatzeko
Ez dirala onak.
Eraginazo nairik
Txorakeri parrak
Ekartzen dituztela
Askotan negarrak.
V
AZERIYA ZAKUR JANTZIYAN
Azariyak mozturik
Atzeko isatsa,
Nai izan zuben artu
Zakurraren antza.
Ala onen larrubaz
Tapaturik ongi,
Oilo usaian joan zan
Basarriz basarri.
Sarri usandurikan
Bat biziro ona,
Itzegiteko zuben
Bilatu gizona,
Zeinari esan zion
Minez egon zala,
Eta lur mudatzera
Zijoala aara.
Bada baldin bazuben
Ark gustoa ala,
Bertatik zerbitzari
Geldituko zala.
Gizona arkiturik
Eraro itz artan
Geldi zedila bada
Esan zion bertan.
Etziran zortzi egun
Pasa geldituta
Non asi zan nabaitzen
Egaztien palta.
Geroz etzan egunik
Etzanik bat galtzen
Da esatea andik
Oilorik paltatzen.
Ontaz kejaturikan
Zegoala gizona,
Zakurrari otsegin
Zion beregana,
Esanaz. —"Zertan eztek
Egiten zaunkikan?
Ire zaunkik eztiat
Aitu oraindikan.
—Jauna, erantzun zion,
Ez nezake egin,
Zeren detan oraindik
Artzen aboan min.
—Egin zak, esan zion,
Bigarrengo txandan,
Zer zaunka modu dekan
Nik aitu dezatan.
Orduban zan zaunkaka
Zakur ura asi,
Bainan zaunkatzat zuben
Egiten kikiki,
Onetan igarririk
Etzala zakurra,
Ezpada azeriya
Eta bera zarra,
Gizona mugitu zan
Eskopeta bila,
Bainan azari zarra
Nolan zan abila,
Ankartetik pasa ta
Asirik igasi
Geiago etzan airea
Pintik an ikusi.
* * *
Onek erakusten du
Zerbitzari txarrak,
Dirala ondatzeko
Askotan baztarrak.
Nor dan begiratzeko
Ongi aurrenean,
Penaz arkitu gabe
Denbora joanean.
VI
ZALDIYA, GIZONA ETA ASTOA
Zaldi bat maite zuben
Bere nagusiyak,
Zeren osatzen zizkan
Nai era guziyak.
Ongi jaten zuben ta
Etzuben nekerik,
Nagusiyaren karga
Ezpazan besterik.
Bein onek joan bearrik
Erbeste batera,
Kaja diru bat zion
Eman bizkarrera,
Esanaz: —eraman zak
Au nere tokiyan,
Ni oinez bakarrikan
Juango nauk mendiyan.
Segiduban asi zan
Zaldiya kejatzen,
Zeren zuben karga ark
Ondotxo nekatzen.
Iritxi ziranean
Lenengo errira,
Zaldiyak gizonari
Jarririk begira,
Esan zion: —ez det nai
Aurrera segitu,
Onla joatekoz nai det
Bertan nik gelditu.
Gu ezkera jaioak
Kajaz kargatzeko,
Ezpada nagusiya
Gainean artzeko.
Ontatik asirikan
Gogor ez bai etan,
Aspertu ziranean
Biak errietan,
Justizi bila ziran
Juan juezagana,
Zeinen zan astozar bat
An juez zeguana.
Eta onek lenengo
Aiturik biari,
Kopeta beltzez zion
Esan gizonari.
Etzala karga ura,
Zaldiyarentzako,
Eta ez kajaz berriz
Ura kargatzeko.
Aurrera joan etzedin
Zaldiya nekean
Berak artu zezala
Kaja bizkarrean,
Eta arrekin igo
Zedila zaldira
Segitu zezan joan nai
Zuben alderdira.
* * *
Onek erakusten du
Tontoen gandikan
Ez ditekela artu
Lezio onikan;
Oek jartzearekin
Juez ta alkate
Izango dala bere
Erriyaren kalte.
VII
GABIRABAREN EIZA
Begi zorrotzarekin
Egonik zalantzan,
Zozo baten ondoren
Gabiraba joan zan,
Eta arrapaturik
Jan kai eder ura,
Mokazo batez zion
Puskatu buruba.
Au zeramala gero
Jateko aidean,
Txori txiki bat zuben
Topoz jo bidean.
Eta berriro kolpe
Tirarik berari,
Utsegin ta zozoa
Zitzaion erori.
Segiduban jatxi zan
Sasiyan gelditu zan
Zozoa artzera.
Bainan trabaturikan
Bera sasi artan,
Irten ezinik preso
Arkitu zan bertan.
Len zana libre eta
Zozoaren jabe,
Gelditu zan preso ta
Zozorikan gabe.
Ala zegoala trantze
Estu artan umil
Eiztari batek bera
Zuben tiroz an il.
* * *
Maiz da gure artean
Gertatzen au bera,
Gooragi igo nairik
Erortzea beera.
Nai dubenak beretzat
Bakarrik guziya,
Galtzen aitu dena ta
Askotan biziya.
VIII
AZARIYA ETA AZARIZAKURRA
Oilo bat jaten zala
Azariya ari,
Zakurrak eldu zion
Lepotik berari,
Esanaz: —zer ari aiz?
Nondik ostu dek au?
Zeinen erantzun zion,
—Jabeak eman nau.
—Ez jabeak oilorik
Ez dik eman iri,
Gure etxetikan dek
Ostu oilo ori.
—Egiya da au zuen
Etxekoa dala,
Bainan bai eta ere
Ostuba ez dala.
Nagusiyak berak dit
Ageriyan eman,
Ez ditzatan ixilik
Geiago eraman.
Oraindikan esanaz
Ilero ilero,
Emango ditala bat
Au seguru gero.
Bada ez ostutzeko
Arri oilorikan,
Ezpaldin badet artu
Nai balazorikan.
Itz eman diot ezetz
Eta au zan dena,
Lapurtzat egitea
Da nik detan pena.
Goazen, goazen, biok gu
Orain beragana,
Galdetzera dan edo
Ez au ark emana.
Ontan erdi sinistu
Eginik zakurrak,
Kendu zizkan gainetik
Bere atzaparrak,
Eta zijoazela
Galdetzera biyak,
Bidean eskapatu
Zuben azariyak.
* * *
Onek erakusten du
Bizitzeko ernai,
Ez sinistatutzeko
Edozeini zer nai.
Begiratzeko len zer
Izana dan bera,
Ez deikiyon tiroa
Erpotik atera.
IX
OILOAK ETA ARRAUTZAK
Lau oilo alkarrekin
Ziranak bizitzen
Arrautzak egiten maiz
Ziran ikusitzen.
Egunero egiten
Zuten laubak bana,
Au zan beren lanbide
Edo zuten lana.
Egun batez joanikan
Arrautz aien bila,
Neskatxaren tokiyan
Etxeko mutila,
Onek esan zioten
Oilo on aieri,
Emango ziotela
Nai anbat janari,
Nai bazituzten egin
Arrautzak gordean,
Ark beste etzekiyen
Paraje batean.
Lau oiloetako bik
Arturik au ontzat,
Asi ziran egiten
Arrautzak arentzat,
Batek egunero bat
Egiten baitziyon,
Asi zan egunetik
Paltatzen etziyon.
Besteak etzeikiyon
Jabeak igarri,
Uzten ziyon bat oni
Ta bestea arri.
Ontan ailegatu zan
Goiz bat txit alaia,
Au zan nagusiyaren
Eguna ta jaia.
Eta nola bear zan
Eltze on bat egin
Kontatu zuten oilo
Aietan batekin
Bada juanikan lauak
Zeuden parajera
Zein il sententziya an
Baitzuten atera.
Esanaz arrautz gile
Izandu ez dana,
Orain izan dedila
Il bear dubena,
Eta eramanikan
Ura sukaldera,
An il ta sartu zuten
Jateko eltzera.
Au ikusteaz oilo
Kulpaz kutsutuba,
Ikaraz larriturik
Izan zan justuba.
Urrengo txandan arri
Eldu etzioten,
Zuzen segitu zuben
Arrautzak egiten.
* * *
Ona leziotxo bat
Au bera guretzat,
Orra zer etortzen da
Traidorearentzat.
Bi aborekin jaten
Diranak aritzen,
Desgraziyen denboran
Dira eroritzen.
X
ARDIYAK ETA LEGOIA
Ardiyak kejaz ziran
Joan legoiagana
Esanaz justiziya
Nai genduke Jauna.
Otsoak iya gure
Artalde guziya,
Jan dute eta egin
Beza justiziya.
Ordena bereala
Onek eman zuben,
Berriz ardirik inork
Lapurtzen bazuben,
Izango zubela txit
Kastigu gogorra,
Bere biziz zubela
Pagatuko zorra.
Andikan laster bera
Eroririk minez
Aitz zuloan gelditu
Zan irten ezinez,
Eta luzarotxoan
Egonikan ala
Zulotikan jan bila
Irteten etzala,
Arkitzen zan goseak
Eta zer jan gabe
Ezin eginik ezer
Jatekoren jabe.
Onela zala ardi
Bi zitzaiozkan juan,
Kejaz beren umeak
Ziozkatela jan.
Aiek jan zitubena
Otso zar bat zala,
Eta arren da arren
Kastiga zezala,
—Ondo da, esan zien,
Kastigatuko da,
Bainan orain zat beste
Gauza bat gogora.
Nik ura kastigatu
Edo naiz il arren,
Nola beste urtea
Ondoren datorren,
Orduban ere ezta
Otsorik paltako,
Zuen ume berriyak
Ostu ta jateko.
Eta onen onena
Izango da emen
Nik esaten detana
Egitea amen.
Berriz onelakorik
Ez dedin gertatu,
Obeko zaituztet gaur
Sabelean sartu.
Ala zuen umerik
Eztu inork jango
Eta ni naiz gilborra
Beteta egongo.
Au esatearekin
Ilik bi ardiyak
Ezurrik utzi gabe
Jan zituben biyak.
* * *
Ispilu ontan degu
Ikusten argiro,
Nola dan justiziya
Egiten garbiro.
Ez dala basta zuzen
Hartzea legeak,
Oker eramatekoz
Beren egileak.