—Urruña 1854—

Nere xaramelari

"Labor omnia vincit"

Bernard Borda

...

Nere xaramelari jadanik zuk, andre pulita,

Lehen erakatsi zenbait kantore diozu,

Noizta artzain baten auhenak, edo noiz-ta laburzki

Uso samur baten intzirak, lan eztia, bilduz,

Bainituen gogotatzen, edo xaren itzal ilhuna,

Eta, erle ernearen janharia, loren irina:

Noiz-ta aldiz ditut erran izan, gonbitua izanik;

Phanzart handiaren guduak, bizia eta plazerak,

Ta haren ere zori gaitza, eta ere azken eguna:

Erresuma xipi baten, Ihautiria izenaz,

Bertze orduz zena, omen, Phanzart errege dohatsu,

Zoinak gaztedanik, xoilki xirribika soinuz,

Bai gabaz, lorian, bai bere botherea egunaz,

Baitzuen haizearen pare, nola uholdea, hedatu

Lur guzian.

Landak

      Phertsu hauxetan laboraria, landak,

Erran orai zatzu, andre guziz jakina, zeronek,

Bai laborariaren bakea, eta haren ere plazerak.

Errazu nola, onthasun guzietan igeri,

Zoin zorion gozo duen hark ddastatzen egoitzaz.

Dire zeru-lurrak haren. Oi! Sobera dohatsu

Landatarra ezagut baldin bere ona baleza!

Ez dute bortha bihotz phenek setiatzen harena.

Da gezurra hirian, berthutea landan ikhasten.

Landa zaharra Aitek mende hetan iraulia irauliz,

Hark bakean gaba, hark bakean du iragaiten eguna.

Dire bizi landa hartarik soldadoa, apheza,

Dire bizi guziak: da erregeren ere mahaina.

Bazterretan hari frutuz elementa dilindan

Dago irriz, madari, tuaxa, eta hi, sagar ederra.

Onthua da bata udan, neguan da bertzea erorten.

Du bethi primadera, dio beherapena bethi

Eskaintzen lurrak, egiazko ama ona; balute

Maite haurrek, maite haur guziek, maite elgar oraino!

Maiz berek dute bilhatzen laboraria ohorek.

Herrian aspaldi da errege hautatua jarri.

Sortzean hark ditu liskarrak sinhetsia ithotzen,

Jainkozko legean gauzak dituela jujatu.

Lasterka

Phestetan zelhai batean gazteria bilduz,

Da, guzien buruan jarriz bera hulaxe mintzo:

Ene haurrak, duzue zuhar bat hara hantxet ikusten,

Zoinak, dorre baten-pare, bere kapeta zerura,

Phentzearen buruan baitu lerdena goratzen?

Aldiz hortxet adar bitan bi moltsa dilindan,

Hartzekoak jauziz, urhez bata, bertzea diruz

Pisua? Lasterkan zoinak zuharrean ezker

Zalhuki itzulirik, haren ere ingurua eginik,

Aintzinduz guziak, lehentiaren harrapatzen

Baititu, haren bite izan...

Hain sarri Betiri lehenik eta Domingo,

Anaiak, Betiri kuriosa lilitan adinaz

Eta Domingo aldiz lerdena, muthiko zilharra,

Zoinak ez baitu bi zangoka bere parerik,

Hanbat amulsuki bata bertzea maite dutenak.

Gero Urdina, begi zorrotza, Nafarroa odolez,

Ez gazte ez eta ere zahar, gordina, superra,

Zoinak haizearen pare lasterkaria, baitu

Lasterkan biziki benzutzen ihizin ahuntza;

Zoinari omen, kasik haurretik ilea zaiko

Urdindu, nundik baitzaio ethortzen izena;

Aldiz Etxexuri, Bidegain okherra, Zubero

Ez dena salto goran bardindua izana nehortaz

Eta asko azkenean, zoinek ez baitute izenik.

Aintzinduz lehian, ia dire herrunkan ezarri.

Ia beha oro, begiak erne, erne beharria, daude

Manuaren. Da joz ixilik hats-hantua iresten

Barnea beldurrak, guzien daizkala bihotzak

Jausika ohorearen khaldak eta urhen agintzak.

Maiz aldizka elgar, zuharra aldizka neurtuz

Ia dute orok begiez bidea hainitzetan iretsi.

      Bat batean guziak oihuz bi zangoka dira

Jauzi urrun, noizbait keinu berandua ikusiz,

Eta babazuzaren pare, zoin gehiagoka betan

Funditu aintzinduz guziak, lehena Domingo

Doha. Hunen ondotik, bideak Urdina gurituz

Doha hurbil, bainan delarik hurbilean urrun.

Gero, hunen oinetan Betiri, lasterkan oraino

Berria, zaitzu heldu. Dute laugarrena Zubero.

Landa belhartsuaren buruan, ia ziren izerdi,

Zuharra itzulirik, galdurik ere ponetak,

Haro handi batean zedarrian heldu,

Noiz-ta Domingo, oinaz diola oina trabatzen abilki,

Bat batean baitu Urdinak lurrera botatu,

Baita aldiz dela hunen lasterra berantzen, hegitik

Aztal-arin Betiri, ainhararen pare, hegaldaka doha

Lehena, eta xuxen da molsa urhera dohatsu

Jauzi: hala-hala orduz bigarren molsa Zuberok

Hatzeman, arte hartan doi-doia ez berea, dautzu.

Pilota

Hurbil du zelhaian orai lasterra pilotak

Aldizkatzen. Orok zeruetara Azantza Sorhondo

Altxatzen betan dute Perkainekin izenaz.

Ez du bardinik behin ere botatzen izatu

Perkainek nehon, ez errefilatzen Azantzak.

Dire biak bata bertzearen bethe, elgar oraino

Garraitu plazetan ezin behin ere dutenak.

Du Perkain Garazik semea eta Sorhondo Lapurdik.

Heiekin guziek plazan tratulanta Domingo

Bertzalde altxatzen dute, baita superra Kurutxet.

Bira lagunekin zoin bere alderdian halto,

Dire biak fama handikoak zelhaian ezarri

Inguru beha plaza ixilik khexatua dago.

Eta batak ia bertzeari dakola pilota

Eskaintzen biribila, elgar dutela ere neurtzen:

Jo! dio Perkainek. Bota! du ihardesten Azantzak.

Besoa makhurtuz, ponpatik hartua, laster

Perkainek zeruan gora dako pilota zaflatu,

Eta urrun: biziki ere botak du iragaiten Azantza.

Oihu ehun Perkaindarrek zeruetara betan

Altxatzen guziek dute. Oraino pilota botatzen

Du biziki ezkerrak gehiago, bainan ederki

Eskunak bota du lekhu berera bihurtu

Ordean Ezkerrak aldiz dio igorria igorri.

Baita Lapurtarrak airetik hartua berriz

Airez-aire urrun guzien gibelera sakatu.

Mendian utzirik behin hantxe xaramel ozena,

Nola habalaz baitu, biziki bortxatua beso

Itzulika, artzainak harri biribila botatuz

Zorrozki gora menditik mendira bidali,

Halaxe du, begiek bide ikus ahala Sorhondok

Errefilatu. Batean, bere aldian, oihuz

eta orroz gora Azantzarrek dute hodoien egoitza

Burlan inharrosten...

Zezena

... Da laster hedatzen

Berria, nola zezen bat orai gudukatua izanen

Zelhaian dela, gaitza hainitz, hameka pikerok

Eramana urrundik gogorki uztartua, nekez

Harroka handi bat lerran duela herrestatzen:

Nolakoa orhoituz nehon ez baitzuten ikusi.

Berriki ditu sei zamari, toreadore biga

Urratu, fama handikoak Espainia orotan.

Ia toreadoreer konkorra gudura tuhuntak

Oihuegin diote. Harrabots ezagutua adituz,

Marrumaz athean urratua dago zezena.

Hola duzu gabaz itsasoko orroa aditzen,

Noiz-ta element beltzak zolaraino nahasia baitu,

Pisuki altxatuz ponpoila zerura, zerutik

Harroka hauntsuaren bizkar zabalera botatu.

Azkenean, guziak beha daudezila, zezen bat,

Beltza buruz, laster da inobrea jauzten arera.

Ilea beldurrez guzier zaiote xutitu.

Predo bera ixilik, hanbat toreador abila,

Predo zoina nehork arean garraitua ikusi

Ez baitu, Predo bazter beha, izitua dago,

Ez bakharra. Abreak du bere indarra frogatuz,

Haizea, sudur hixtukan xiztatzen adarrez,

Eta behegoiler, lurra haztaparkan irauliz

Barna, hixtuka legor uri bat idorra botatzen.

Alferretan hari dakote bilhatzen orotan

Nor arean nahi laiteken harekin izartu.

Orduan eztiki bere adixkide zaharra

Du gaizkiz Ahado, hurbilduz, xiztatzen Azantzak:

"Josi zerk, errak Ahado, heure alimua dauka

Alkhi hortan, dako erraten, gogoetan alferrik?

Zauka arras hiri ohorearen guzia agortu?".

Dakote hitz horiek erakitarazten odola:

"Ez nauk ez ni beldurrak lotsatua egoiten,

Dako aldiz ihardesten kopeta goraki.

Altxatuz Ahadok, xoilki naike urte zaharrek

Aspaldi hormatuz zainetan odola, gogortu.

Bainan oraino diat nahi zer lehen izatu

Garen erakutsi...

Ia, guziak esku joka daudezila, torero

Da, gora sorbaldak, tainki lerdena xutitu.

Bainan orai noren bada bilha dabila nigarrez

Nexka hau? Den kuriosa! Nehork hamaseitan oraino

Ea du haren ile horian primadera lilitzen ikusi.

Zoin damuk begiak daizkote nigarrean urtzen?

Nexka torerori marraskan gaztea jauziz

Lephora: "Aita, dio, zoin da zure xedea? Beraz

Haur bakharra behar zuk amagabetua nauzu

Aitagabetu? Aski beraz ez naizen oraino

Ni dohakabe? Hurbil nik ere dut azken orena".

Haurtxoari onki aitak irri bat gozoa eginez,

Soinean ere hartuz, du besarkatzen alaba,

Eta dio, duela eztiki tinkatzen, harentxe

Mathel amultsuari musu bat amultsua ixuri:

"Nork bada zer, dio, egin dautxu, ene uso eztia? Soin bat

Gerrian inguru, nitaz erosia, ederra,

Goiko ozadarra bezain, nik hauta derautxut emanen".

Halaxe lausenguz dautzu enganatzen alaba.

Du biziki eztituz Toribia bozten ederra

Eta haren ere bihotz mina laster agortzen agintzak.

Azkenean bakharra Ahado da aphaindua agertu,

Eta aintzina arean landatu zangoa tainki,

Nardatzen duela, haizatuz bandera, zezena.

Abrea da hain sarri saiheska bihurria jarri,

Eta legorra behatz zabalaz du barna zilhatu.

Lurra arradatuz makur baratxe muthurraz

Da behin hurbiltzen, duela aintzinatzen adar bat

Luzea: gero xuxen, biziago arranoa baino,

Bere etsai guti izituaren gainera zezena

Ozpinaren pare funditu. Bai bainan abilki

Ia bandera buruz enganatzailea ezarriz

Du toreadoreak baztertzen abere samurra.

Da gero errabian lauhazka zezena bihurtzen

Itzulia. Alferrik etsaia ez berea berriz

Herrausten duela aitzinduz eskuna torerok

Gordea lepho hegian dio dardoa barna sakatu.

Dako abreak orro bat ikharagarria egiten,

Nola eheurziriak duela arrailatzen hodoia....